Białystok: Miasto zbudowane na cmentarzach

Centrum Białegostoku znajduje się na terenie dawnych cmentarzy. Dlatego podczas prac budowlanych łatwo natknąć się na ludzkie kości. Ostatnio przy ul. Kalinowskiego , w okolicach Wzgórza Św. Marii Magdaleny, robotnicy natrafili na fragment cmentarza unicko-prawosławnego. Obecnie trwają tam badania archeologiczne.

Roboty drogowe prowadzone są aktualnie także na białostockim Rynku Siennym. Tam z kolei znajdował się cmentarz ewangelicki. Nim również zainteresowali się archeolodzy.

- Prace budowlane planowane są również na terenie, na którym znajdował się cmentarz żydowski, czyli w Parku Centralnym - zapowiada Maciej Karczewski, kierownik nadzoru archeologicznego nad inwestycjami w tej części centrum miasta. - Prawdopodobnie czeka nas jeszcze kilka wykopalisk archeologicznych.

Archeolodzy odkrywają tajemnice
W najbliższych dniach na Rynku Siennym archeolodzy przeprowadzą specjalne badania za pomocą georadaru. Od ich wyniku zależy, czy wojewódzki konserwator zabytków zgodzi się na rozpoczęcie wykopalisk.

- Cmentarz ewangelicki zajmował teren w obrębie trójkąta wyznaczonego przez obecny Rynek Sienny - wyjaśnia Andrzej Lechowski, dyrektor Muzeum Podlaskiego w Białymstoku. - To nie była wieka nekropolia. Co prawda rodowód społeczności ewangelickiej sięga początków XVIII wieku, ale nie była ona liczna. Wedłu spisów z 1897 roku, na cmentarzu pochowano około 5 tys. osób. Białystok był wówczas 100-tysięcznym miastem.

Natomiast na Wzgórzu św. Marii Magdaleny wykopaliska archeologiczne są już na półmetku. Do tej pory odkryto ponad 220 grobów z XVIII i XIX w.

Pierwsza informacja o tym cmentarzu pochodzi z 1758 roku.

- Wówczas na Wzgórzu św. Marii Magdaleny Jan Klemens Branicki ufundował unicką kaplicę, wokół niej został założony cmentarz - opowiada Andrzej Lechowski. - Możliwe, że pochówki odbywały się tam już wcześniej. Mogli być tam grzebani także prawosławni, którzy nie weszli do kościoła unickiego.

Z chwilą kasaty Unii w 1839 roku, cmentarz i kaplica zostały przejęte przez cerkiew prawosławną. Od tamtej pory dokonywano tam pochówków w obrządku prawosławnym. Unitów już wtedy nie było. O teren Wzgórza przez cały okres międzywojenny i po wojnie procesowały się kościół katolicki i cerkiew prawosławna. W końcu teren ten został przyznany cerkwi.

W czasie zaborów rosyjskich na cmentarzu tym chowani byli żołnierze carscy ze stacjonującego w Białymstoku garnizonu. Fakt ten potwierdziły wykopaliska archeologiczne. Wśród odkrytych grobów, wykopano szkielety kilku żołnierzy rosyjskich. Z dawnego cmentarza na Wzgórzu pochodzą także armaty stojące w pobliżu Muzeum Wojska.

- Po zakończeniu badań wszystkie odkopane na cmentarzu szczątki przekażemy parafii prawosławnej pw. Św. Mikołaja - mówi Małgorzata Karczewska, kierownik badań archeologicznych przy ul. Kalinowskiego.

Zostaną one pochowane na tyłach stojącej na wzgórzu kaplicy pw. św. Marii Magdaleny.

Ile religii, tyle cmentarzy
- Za pośrednictwem nekropoli zarysowuje się wielokulturowość Białegostoku - twierdzi Andrzej Lechowski. - Dawniej wszystkie białostockie cmentarze były wyznaniowe.

Każdy mieszkaniec musiał być przypisany do określonego kościoła... i cmentarza. Wymagała tego ówczesna administracja.

Od dyrektora muzeum dowiedzieliśmy się, że najstarsze pochówki odbywały w miejscu, gdzie teraz stoi klasztor sióstr miłosierdzia - przy Rynku Kościuszki. Niedaleko, mniej więcej w podwórku za kuratorium oświaty, znajdowały się tzw. mogiłki żydowskie. Teren ten do końca II Wojny Światowej nie był zabudowany.

W XVIII wieku zaczęły funkcjonować kolejne nekropolie: cmentarz żydowski zwany rabinackim - w miejscu obecnego parku przy Placu Uniwersyteckim; cmentarz ewangelicki na Rynku Siennym i unicki na Wzgórzu św. Marii Magdaleny. Pochówki katolickie odbywały się wokół kaplicy na wzgórzu św. Rocha.

W 1831 roku powstał tzw. żydowski cmentarz choleryczny. Znajdował się w okolicach dzisiejszej siedziby ZUS-u. W miejscu tym znaleźć można specjalną tablicę informacyjną.

- Nekropolie te położone były w jednym ciągu i pięknie wpasowywały się w układ przestrzenny miasta - zauważa dyrektor muzeum.

Wszystkie te nekropolie funkcjonowały do końca XIX wieku, kiedy to rozpoczął się okres szybkiego rozwoju i rozbudowy Białegostoku. Ze względu na przepisy sanitarne i nagły przyrost demograficzny zaczęto zamykać przepełnione cmentarze, znajdujące się w centrum. Nowe wytyczano na obrzeżach miasta. Wtedy powstał drugi kompleks białostockich nekropolii. W tym okresie otwarto cmentarz żydowski i farny na obecnym os. Wygoda. Na cmentarz przy obecnej ulicy Wysockiego przeniesiono część nagrobków ze Wzgórza św. Magdaleny. Miejsce pochówków ewangelickich wyznaczono przy ul. Wasilkowskiej. Przeniesiono tam część nagrobków ze starego cmentarza, na którym utworzono targowisko - obecny Rynek Sienny.

Na początku XX wieku powstał cmentarz przy ul. Świerkowej - obecnie mieści się tam siedziba Radia Białystok. Był to cmentarz wojskowy, na początku rosyjski, później niemiecki (także ewangelicki). Został on zniszczony dopiero, gdy zaczęto budować rozgłośnię radiową.

Obok niego w 1919 roku powstał cmentarz polski wojskowy, ten, który istnieje do dzisiaj. Chowano tam zarówno żołnierzy polskich, jak i niemieckich.

Dzisiaj trudno jednoznacznie stwierdzić, gdzie dokładnie znajdują się granice dawnych cmentarzy. W ciągu stuleci zmienił się bowiem układ ulic.

- W naszym mieście słabo dbano o historyczne miejsca pochówku - ocenia Lechowski. - Nigdy nie przeprowadzono szczegółowej inwentaryzacji geodezyjnej nekropolii. Dlatego dochodzi do takich sytuacji, jak przy przebudowie ul. Kalinowskiego, gdzie znienacka spod asfaltu wykopuje się ludzkie kości.