Chcesz wiedzieć, skąd wzięło się twoje nazwisko i nazwa wsi?

Ludzie dociekliwi często stawiają sobie pytanie: dlaczego "coś" tak nazwano? - mówi prof. Michał Kondratiuk. - Wielu z nas zastanawia się, skąd się wzięła nazwa miejscowości, w której mieszkamy, jakie jest pochodzenie naszego nazwiska czy też dlaczego nadano nam takie, a nie inne imię. Na te pytania nie znajdziemy odpowiedzi w słowniku języka ogólnego, ani słowniku imion pospolitych, apelatywów.

O profesorze Michale Kondratiuku już pisaliśmy na łamach "Gazety Współczesnej". Od prawie pół wieku zajmuje się on bowiem badaniem pochodzenia i historii nazw miejscowości, nazwisk, imion i przezwisk. W latach 1961-69 prowadził rejestrację nazw terenowych (nie tylko miejscowości, ale uroczysk, łąk, pól, lasów) na zlecenie ówczesnej Komisji Ustalania Nazw Miejscowości przy Urzędzie Rady Ministrów RP. Odwiedzał miejscowość po miejscowości i pytał najstarszych mieszkańców, jak dane miejsca niegdyś nazywano. Sprawdzał też zapisy historyczne.

- Większość nazw w naszym regionie ma pochodzenie białoruskie, ukraińskie lub litewskie - mówi prof. Kondratiuk. - Ta praca przy badaniu historii nazewnictwa na Białostocczyźnie wymagała więc bardzo dobrej znajomości języków i gwar wschodniosłowiańskich. W pewnym momencie okazało się, że niektórych nazw nie da się wyjaśnić na podstawie języka polskiego, rosyjskiego, białoruskiego czy ukraińskiego. Na potrzeby badań musiałem więc podszlifować swoją znajomość języka litewskiego.

Historię pochodzenia nazw miejscowości i nazwisk prof. Kondratiuk opisał w setkach publikacji. Ostatnia z książek, pt. "Gwarowe nazwy miejscowości Białostocczyzny w układzie alfabetycznym", ukazała się w 2014 r.

Zapraszamy do zadawania pytań

- Znaczenie badań nad nazwani geograficznymi i osobowymi doceniają nie tylko językoznawcy, ale także historycy, etnografowie, geografowie i archeolodzy - przekonuje prof. Michał Kondratiuk. - Toponimy, czyli nazwy miejscowe, dostarczają cennych danych do historii dawnego osadnictwa, rozmieszczenia i wędrówek plemion i narodów. Odczytać w nich można także przemiany gospodarcze, jakie dokonały się w Polsce w ciągu wieków.

Jak przekonuje prof. Kondratiuk, nazwa geograficzna to nie tylko oznaczenie miejsca na powierzchni ziemi, to także fakt historyczny. W każdej nazwie został zakodowany określony sens, jakaś treść, naturalne właściwości otoczenia, wytwory kultury społecznej i duchowej człowieka czy fakt z życia pierwszych mieszkańców osady. Dlatego też zachęcamy mieszkańców naszego regionu do zadawania pytań o pochodzenie nazw ich miejscowości.

- Wraz z opisem poszczególnych miejscowości będziemy podawać najważniejsze informacje o historii tych osad: czas założenia, charakter osady, przynależność administracyjną i własnościową, zmiany brzmienia, rozwój miejscowości oraz etymologię nazwy - zapewnia prof. Kondratiuk .

Będziemy też odpowiadać na pytania naszych czytelników dotyczące pochodzenia noszonych przez nich nazwisk.

Również - jeżeli sami znacie jakieś historie czy legendy związane z pochodzeniem nazwy waszej miejscowości lub nazwiska - zapraszamy do dzielenia się nimi. Opublikujemy je na łamach "Gazety Współczesnej" i zapytamy o opinię językoznawcę.

Od czego może pochodzić nazwa miasta lub wsi?

Jak mówi prof. Kondratiuk, można wyróżnić trzy podgrupy znaczeniowe nazw topograficznych:
1. Nazwy pochodzące od naturalnych obiektów geograficznych, od wyglądu, ukształtowania terenu, cech gruntu lub okolicy, od fauny i flory, np. Lisie Nory, Sorocza Nóżka, Wilcza Jama, Wilczyniec, Zwierzyniec, Borek , Dębina, Grabowiec, Lipina, Moczydły, Olszanka, Osinki, Wierzchlesie itp.

2. Nazwy wskazujące na położenie względem innych obiektów terenowych, typu: Podleńce (czyli osada położona pod wsią Leńce), Podostrówek, Podsupraśl, Zalesie itp.
3. Nazwy miejscowe przeniesione z nazw wodnych (głównie rzek) na nowopowstałe osady, np. Bielsk - od rzeki Biała, Brańsk - od rzeki Bronka, Narew, Sidra itp.
Skąd Naumczyk i Białystok?

Aby zachęcić Czytelników do zadawania pytań, postanowiłam zacząć od siebie i poprosiłam prof. Kondratiuka o wyjaśnienie znaczenia mojego nazwiska oraz pochodzenia nazwy miasta, w którym się urodziłam i mieszkam do dziś, czyli Białegostoku. A oto, co w odpowiedzi przygotował profesor: - Nazwisko Naumczyk pochodzi od wschodniosłowiańskiego imienia Naum - wyjaśnia. - Słowo "nahum" w języku hebrajskim oznacza zaś "pocieszenie" oraz osobę pocieszającą. Od tego słowa pochodzą takie nazwiska jak: Naumczyk, Naumczuk, Naumowicz.

W województwie podlaskim mieszka 60 osób noszących nazwisko Naumczyk. Najwięcej, bo aż 36 zameldowanych jest w Białymstoku. W naszym regionie nazwisko to obecne jest także w Gołdapii, Bielsku Podlaskim, Czarnej Białostockiej, Łomży i Sokółce. Poza naszym regionem: w Szczytnie - 17 osób, Głubczycach - 16 osób i Warszawie - 13 osób (na podstawie nazwiska-polskie.pl)

Natomiast jeżeli chodzi o nazwę miasta Białystok, okazuje się, że nie pochodzi ona od słowa stok, w znaczeniu góry. Mimo że tak głosi legenda.

- Białystok to czysty stok, czyli strumyk, potok, który przepływał przez tę osadę - tłumaczy profesor. - Nazwa rzeki Biały Stok nad którą leży miasto, potwierdzona jest w źródłach z 1510 r., 1516 i innych lat. Dziś rzeka zwana jest Białą lub Białką, chociaż kolor wody ma raczej czarny, brudny. Pierwotnie w tej lokalizacji znajdowała się wieś Bielszczany Stok, którą w 1426 r. nadał Wielki Książę Litewski Witold panu Maciejowi z Tykocina.
Jeżeli ktoś z naszych Czytelników chciałby zapytać prof. Michała Kondratiuka o pochodzenie swojego nazwiska lub nazwy miejscowości, w której mieszka, prosimy dzwonić (tel. 85 748 74 58). Pytania można nadsyłać też e-mailem ([email protected]) lub pocztą (Redakcja "Gazety Współczesnej", ul. św. Mikołaja 1, 15-354 Białystok, z dopiskiem na kopercie: "językoznawca"). Odpowiedzi będziemy drukowali w piątkowych Magazynach "GW".