Nasza Loteria SR - pasek na kartach artykułów

Każdy chciał mieć swój raj

Tomasz Dudziński
Góra Zamkowa w Rajgrodzie
Góra Zamkowa w Rajgrodzie „Tygodnik Ilustrowany”
Góra Zamkowa w Rajgrodzie była jaćwieskim grodem. Jej losy są tak samo piękne jak jej malownicze położenie.

Historia terenów obecnego powiatu grajewskiego jest specyficzna i niezwykle interesująca. Głównie z racji swego wielowiekowego położenia na styku trzech granic Jaćwieży/Litwy, państwa Krzyżaków i Mazowsza.

Do końca XIII w. ziemie te zamieszkiwali Jaćwingowie, a dokładniej ich odłam zwany Połekszanami. Pełen zasięg zajmowanych przez nich ziem nie jest do końca ustalony, na pewno jednak zamieszkiwali całe dorzecze rzeki Ełk. Wydaje się również, że na wschodzie ich osadnictwo sięgało co najmniej dzisiejszego Rajgrodu, a na zachodzie być może aż do dorzecza Wissy. Tak więc pierwszymi wczesnośredniowiecznymi osadnikami terenów miasta i gminy Rajgród były plemiona jaćwieskie.

Najbardziej znaną pozostałością osadnictwa jaćwieskiego jest niewątpliwie "Góra Zamkowa" w Rajgrodzie, będąca pozostałością znacznego grodziska.

Jaćwingowie dość często zapuszczali się w głąb terenów zajmowanych przez swoich są-siadów, co z kolei powodowało, że ich ziemie - w wyniku odwetowych wypraw - były najeżdżane przez Litwinów, Rusinów, książąt mazowieckich i Zakon Krzyżacki.

Początkiem końca Jaćwieży było sprowadzenie przez Konrada Mazowieckiego w roku 1230 Krzyżaków, wraz z którymi zorganizował kilka wypraw odwetowych. W roku 1248/49 z inicjatywy księcia halicko-włodzimierskiego Daniela, a przy oparciu księcia Siemowita i księcia sandomierskiego Bolesława Wstydliwego została zorganizowana kolejna wyprawa na Jaćwież, w wyniku której najprawdopodobniej został spalony gród Raj.

W odwecie wyprawy jaćwiesko-litewskie docierały na Kujawy i pod Lublin. Litewski książę Trojden odbudował również pojaćwieski Raj, dla którego od 1280 r. przyjęła się nazwa Rajgród. Kolejne wyprawy krzyżackie w latach 1278-1283 zniszczyły ostatecznie ziemie jaćwieskie i doprowadziły do likwidacji Jaćwieży jako odrębnego bytu.

W XIV w. o ziemie południowej Jaćwieży usilnie zabiegali Krzyżacy, Litwini i Mazowszanie. W 1358 r. ziemie obecnej gminy Rajgród zostały wcielone do Mazowsza, a Rajgród stał się grodem granicznym. To właśnie wówczas król Kazimierz Wielki polecił kasztelanowi wiskiemu budować warowny zamek w Rajgrodzie. Budowa zamku nie spodobała się Krzyżakom, którzy najechali Rajgród i rozpędzili robotników niszcząc rozpoczętą budowę.

Ostateczną trwałą granicę między Zakonem, Wielkim Księstwem Litewskim i Mazowszem ustalił dopiero traktat zawarty nad jeziorem Melno w 1422 r. Wówczas to rzeka Ełk stała się granicą mazowiecko-litewską, a później granicą woj. mazowieckiego i podlaskiego, zaś przy Kamiennym Brodzie zeszły się trzy granice: mazowiecka, litewska i krzyżacka. Tereny obecnej gminy Rajgród znalazły się w obrębie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ziemie te bardzo długo pozostawały niezasiedlone, a istniejąca tu puszcza była zarządzana przez namiestnika osadzonego w Goniądzu.

Dopiero po zawarciu traktatu melneńskiego pojawiły się sprzyjające warunki do kolonizacji tych ziem. Pierwszą osadą był oczywiście odbudowany Rajgród, a najstarsza późnośredniowieczna dotycząca go wzmianka pochodzi z 1429 r. W drugiej połowie XV w. powstał też szlak handlowy z Grodna do Prus i na Mazowsze, który rozdzielał się właśnie przy trójkątnym rajgrodzkim rynku.

Nieznana jest data nadania po raz pierwszy praw miejskich dla Rajgrodu (być może już w 1445 r.), ale dokonał tego niewątpliwie jeden w wielkich książąt litewskich w XV w., co potwierdza pośrednio późniejszy przywilej nadania mu prawa niemieckiego.

W bezpośrednim sąsiedztwie powstały dwie osady: Pace i Ostejki, a całość zespołu osadniczego uzupełniały jurydyka kościelna (czyli Zaułek Plebański), dwór na grodzisku, folwark książęcy i młyn na Jegrzni zwany Przebrodem. I to właśnie z Rajgrodu rozchodziło się dookoła późniejsze osadnictwo.

Po 1503 r. Aleksander Jagiellończyk nadał dobra goniądzko-rajgrodzkie kniaziowi Michałowi Glińskiemu. Niedługo później oskarżony niesłusznie o zdradę Gliński został pozbawiony urzędów i majętności. Wówczas dobra te zostały nadane przez Zygmunta I zarządzającemu nimi już wcześniej Mikołajowi Radziwiłłowi, wojewodzie trockiemu. Od tej pory dobrami tymi i procesem osadniczym kierowali kolejni jego potomkowie. "Państwo" goniądzko-rajgrodzkie posiadało szeroką autonomię.
Jednak już w pierwszej połowie XVI w. trwały zatargi między Radziwiłłami a zamieszkującą wsie i osady szlachtą, co stało się zalążkiem kryzysu "państwa" goniądzko-rajgrodzkiego.

Równocześnie doszło do zatargu między królową Boną a księciem Albrechtem o granice z Prusami. Trwałą pozostałością działań powołanych wówczas komisji granicznych jest słup graniczny z 1545 r. umiejscowiony w dzisiejszych Boguszach, w miejscu, gdzie stykały się granice Korony, Litwy i Prus.
Postęp osadnictwa wpływał również korzystnie na rozwój samego Rajgrodu. W 1519 r. Mikołaj Radziwiłł, na prośbę ówczesnego proboszcza rajgrodzkieg Stanisława Wilka, podpisał nowy przywilej fundacyjny rajgrodzkiej parafii, gdyż pierwotny akt erekcyjny gdzieś zaginął.

Nieznana jest dokładna data założenia parafii rajgrodzkiej, niewątpliwie nastąpiło to jednak przed 1435 r.

Rajgród wystarał się też u Anny z Radziwiłłów Kiszczynej o nowy przywilej miejski. W przywileju tym, wystawionym w Grodnie 6 lipca 1568 r., nadała ona miastu prawo magdeburskie. Zezwoliła też na wybór czterech rajców, którzy powoływali spośród siebie burmistrza oraz potwierdziła dawne opłaty i czynsze.

W 1574 r. Rajgród miał 154 domy i 56 placów niezabudowanych, zaś pod miastem funkcjonował duży młyn o czterech kolach mącznych i jednym foluszowym. W XVI w. powstał też herb Rajgrodu: cztery czarne kowalskie ćwieki na złotym polu i napis "sigillum civitas Rajgroden".

Ostatecznie w 1571 r. włości goniądzko-rajgrodzkie zostały przez Annę Kiszczynę przekazane królowi Zygmuntowi Augustowi i jako dobra królewskie weszły w skład województwa podlaskiego. Koniec "państwa" rajgrodzkiego był też końcem głównego okresu kolonizacji ziem między rzeką Ełk a Rajgrodem. Z ziem tych utworzono dwa starostwa: goniądzkie i rajgrodzkie, które w niezmienionej formie przetrwały do rozbiorów.

Tomasz Dudziński jest dyrektorem Grajewskiej Izby Historycznej

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Dołącz do nas na X!

Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.

Obserwuj nas na X!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!
Wróć na wspolczesna.pl Gazeta Współczesna