Ochrona interesów osób najbliższych

Pominięcie kogoś w testamencie nie oznacza całkowitego wydziedziczenia. Niedoszły spadkobierca ma bowiem prawo do zachowku.

Zachowek ograniczając ostatnią wolę spadkodawcy ma za zadanie chronić interesy majątkowe najbliższych krewnych spadkodawcy. Przysługuje ściśle określonemu kręgowi osób, a jego wysokość zależy od spadkobiercy oraz dokonanych przez niego darowizn, zapisów i poleceń. Tak więc osobom najbliższym przysługuje roszczenie względem spadkobierców powołanych do dziedziczenia o zapłatę określonej sumy pieniężnej (czyli zachowku).

Komu przysługuje zachowek
Uprawnieni do zachowku są tylko najbliżsi krewni zmarłego, tj.:
- małżonek,
- dzieci (bądź ich dzieci, czyli wnuki, jeśli ich rodzic nie dożył chwili otwarcia spadku),
- rodzice.
Wymienione osoby, mają prawo do zachowku, jeżeli spełniają dodatkowy warunek, tzn. "byliby powołani do spadku z ustawy". Oznacza to, że prawa do zachowku nie ma:
- małżonek spadkodawcy pozostający z nim w separacji sądowej,
- osoby które zrzekły się dziedziczenia i ich zstępni, chyba że w umowie o zrzeczeniu się dziedziczenia - odnośnie zstępnych - postanowiono inaczej,
- osoby, które zostały uznane za niegodne,
- osoby, które odrzuciły spadek z ustawy,
- osoby wydziedziczone.

Prawa do zachowku nie ma również rodzeństwo i zstępni rodzeństwa, a także dziadkowie spadkodawcy i ich zstępni.

Wysokość roszczenia
Wysokość zachowku nie ma stałej wartości. Jest też uzależniona od wieku oraz stanu zdrowia spadkobiercy ustawowego. Co do zasady zachowek wynosi 1/2 tego, co dana osoba otrzymałaby, gdyby dziedziczyła ustawowo. Jednak wobec osób trwale niezdolnych do pracy oraz osób małoletnich zachowek wynosi 2/3 tego, co otrzymaliby przy dziedziczeniu ustawowym. Wyliczając zachowek, należy ustalić, jaki udział przypadałby danej osobie zgodnie z ustawą, jeśli spadkodawca nie pozostawiłby testamentu, a następnie obliczyć z tego 1/2 lub 2/3.

Zachowek co do zasady jest świadczeniem pieniężnym (jeśli uprawniony nie wyrazi na to zgody, nie może być wydany w naturze).

Zaliczenie darowizny
Osoba ubiegająca się o zachowek musi pamiętać, że na jego poczet zalicza jej się wszystko to, co otrzymała od spadkodawcy zarówno w formie darowizny przed śmiercią, jak i zapisu, bądź też polecenia w testamencie.

Uprawnionym dzieciom spadkodawcy do zachowku zalicza się koszty wychowania oraz wykształcenia, które poniósł on, jeśli przekroczyły przeciętną wartość w danym środowisku. Natomiast uprawnionym do zachowku wnukom, na poczet zachowku zalicza się darowizny udzielone ich rodzicom.
Nie dolicza się tylko drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych, np. ślubnych prezentów (chyba że chodzi np. o brylanty, auto czy cenne dzieła sztuki).

Zatem w rzeczywistości może się okazać, że uprawniony dostał zachowek już za życia spadkodawcy.

Dochodzenie zapłaty
Jeśli spadkobierca (zwykle testamentowy) dobrowolnie nie wypłaci zachowku, uprawniony musi wytoczyć mu proces o zachowek czy jego wyrównanie.

Dochodzić swoich praw do zachowku można w ciągu pięciu lat (do 23 października 2011 r. okres roszczenia wynosił trzy lata) licząc od ogłoszenia testamentu lub otwarcia spadku. Po tym czasie roszczenie ulega przedawnieniu.

Sądem właściwym do rozpatrzenia tego rodzaju roszczenia jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy (ten sam co w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku).

W uzasadnieniu składanego pozwu należy przedstawić okoliczności dotyczące spadkobrania, czyli ilość spadkobierców, zasady dotyczące rozporządzenia majątku, wysokość poszczególnych udziałów spadkowych.

Niestety, należy również przedstawić wyliczenia związane z wysokością zachowku:
- wysokość udziału,
- wartość majątku - w oparciu np. o dokumenty ubezpieczeniowe lub złożyć wniosek o wyjawienie majątku spadkowego, w celu dokonania jego wyceny przez biegłego,
- wyliczenie zachowku.

Chcąc sprawnie ocenić wartość majątku, do pozwu należy dołączyć wszystko, co pozwoli ją wycenić.

Wpis sądowy
Wpis sądowy wynosi 5 proc. wartości przedmiotu sporu. Należy go zaokrąglić do pełnego złotego w górę. Wpisu trzeba dokonać wraz z wniesieniem powództwa - w formie znaków sądowych (do 2.000 zł) lub wpłatą w kasie sądu czy przelewem na rachunek sądowy.

Do pozwu należy dołączyć dowód uiszczenia wpisu.

Oczywiście, jak w każdym postępowaniu sądowym, jeśli nasza sytuacja finansowa nie pozwala na ponoszenie kosztów związanych z procesem (wpłata wpisu, opłata biegłego sądowego) można ubiegać się o zwolnienie z obowiązku ponoszenia kosztów sądowych.