Podróż w czasie. Stara i Nowa Wyłuszczarnia Nasion w Nadleśnictwie Czarna Białostocka

W miejscu, gdzie znajduje się kompleks budynków zabytkowej wyłuszczarni nasion, w roku 1910 zajmowano się wydobywaniem tzw. karpiny, czyli korzeni i pniaków znajdujących się przez lata w ziemi. Karpinę spalano bez dostępu powietrza w wyniku czego powstawał węgiel drzewny. Obszary te znano z wytwarzania tym sposobem smoły, dziegciu i terpentyny. Od unoszących się czarnych dymów najprawdopodobniej pochodzi nazwa Czarna Wieś. Wraz z budową kościoła w roku 1912 dawna osada przyjęła nazwę Czarna Wieś Kościelna. W tym rejonie bardzo wcześnie odkryto duże pokłady gliny i zdobyto wiedzę o sposobie jej wypalania. Miejscowość słynie do dzisiaj z wyrobów garncarskich. Rozwój zaś dzisiejszej Czarnej Białostockiej rozpoczął się wraz z budową magistrali Warszawsko-Petersburskiej w roku 1862. Miała wówczas nazwę Czarna Wieś Stacja. Jeszcze do roku 1989 ciuchcia miała tu rozjazdy do Zalewu Czapielówka i Kopnej Góry.

Zanim rozpoczęto budowę profesjonalnych wyłuszczarni, nasiona z szyszek pozyskiwano w bardzo prosty sposób. Zebrane szyszki układano w workach wokół pieca lub rozsypywano na podłodze. Była to praca rozciągnięta w czasie i przynosiła niewielkie ilości materiału siewnego. Metodą prób i błędów szukano nowoczesnych rozwiązań łuszczenia. W Niemczech w roku 1837 powstała pierwsza profesjonalna wyłuszczarnia, którą z biegiem lat wyposażano w coraz nowocześniejsze urządzenia, ale funkcja pozostała niezmienna do dzisiaj.

Kompleks budynków starej wyłuszczarni to dwa drewniane, trzykondygnacyjne magazyny datowane na rok 1937 i murowany budynek zbudowany w roku 1949 na miejscu innego, o którym wiadomo jedynie z przekazów ustnych.

Forma, wielkość, użyte materiały oraz rozwiązania techniczne zastosowane do budowy zabytkowej wyłuszczarni nasion w Nadleśnictwie Czarna Białostocka spełniały w pełni funkcję do której została przeznaczona. Magazyny w całości skonstruowane są z drewna i opierają się na betonowych blokach uniesionych nad powierzchnię terenu. Dzięki takiemu rozwiązaniu powietrze swobodnie przepływa pod obiektem. Deski w podłodze stykają się ze sobą tworząc niewielkie szczeliny. Ściany również składają się z desek przybitych na tzw. zakład. Na każdej kondygnacji są otwory okienne zaopatrzone w drewniane żaluzje. Stosunkowo strome dachy i spore okapy, a w kalenicy kwadratowe kominki-wywietrzniki przyczyniają się do wentylacji budynku.

Szyszki, pochodzące z drzew o najlepszych cechach genetycznych, zebrane w miesiącach zimowych, dowożono do wyłuszczarni w jutowych workach na furmankach zaprzęgniętych w konie. Worki wciągano kołowrotem na pierwszy poziom magazynu, gdzie następowało wstępne podsuszenie szyszek w wydzielonych przegrodach. Proces był zależny od stopnia ich zawilgocenia i trwał od kilku tygodni do kilku miesięcy. Następnie transportowano je drewnianymi rynnami do środkowego budynku wyłuszczarni. Na najniższym poziomie znajduje się piec, z którego kanałami rozprowadzane jest ciepłe powietrze na wyższą kondygnację. Po obu stronach pieca znajdują się dwie komory z bębnami, do których wsypywano szyszki z górnego poziomu. Wypełnione bębny obracano siłą ludzkich mięśni do czasu zamontowania silników elektrycznych.

Dokonywało się tutaj właściwe łuszczenie, dzięki któremu szyszki poddane wysokiej temperaturze wysypywały nasiona do niżej umieszczonych szuflad. Pozyskane w ten sposób nasiona posiadały specjalne skrzydełka, które w naturalnym wysiewie powodują przemieszczanie się na duże odległości. W siewie zaplanowanym są zbędne, dlatego następnym etapem jest pozbycie się ich w odskrzydlaczu. Równocześnie następowało czyszczenie i oddzielenie nasion pustych i uszkodzonych od pełnowartościowych. Ostatni etap polegał na umieszczeniu wyselekcjonowanych nasion w szklanych gąsiorach i przechowywaniu ich w chłodnych piwnicach nawet przez okres kilku lat.

Zabytkowa dziś wyłuszczarnia w Czarnej Białostockiej przerabiała ok. 90 ton szyszek, dla porównania w Rucianym wyłuszczano 450 ton, a w jednej z wyłuszczarni Nadleśnictwa Toruń łuszczono 900 ton.

Wyłuszczarnia pracowała do roku 1996, do momentu kiedy jesienią, tegoż roku uruchomiono nowoczesną wyłuszczarnię w zaadaptowanych budynkach dawnej parowozowni.

Obecnie w Polsce funkcjonuje 21 wyłuszczarni w tym cztery na terenie należącym do Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Białymstoku, są to wyłuszczarnie w Czarnej Białostockiej, Augustowie, Rucianym i w Nurcu.

Nowa wyłuszczarnia została wyposażona w najnowocześniejsze urządzenia, których zadaniem jest pozyskanie nasion z szyszek w możliwie najefektywniejszy sposób. Do wyłuszczarni szyszki dowożone są z różnych nadleśnictw, nie tylko z Puszczy Knyszyńskiej, ale i Augustowskiej, wcześniej też z Puszczy Białowieskiej. W wyłuszczarni wyróżniamy cztery pomieszczenia produkcyjne. Pierwszym z nich jest łącznik, w którym następuje wstępne oczyszczenie szyszek w bębnie czyszczącym. Oczyszczony surowiec waży się, rejestruje i opisuje. Priorytetem jest aby nie pomylić dostarczonego materiału z danego nadleśnictwa. W pojemnikach umieszcza się po 100 kilogramów szyszek sosny (Pinus sylvestris), 50 kilogramów modrzewia (Larix decidua) oraz 70 kilogramów świerka (Picea abies). Pojemniki z szyszkami trafiają do magazynu „suchego”, w którym panują warunki zbliżone do naturalnych. Następnym etapem jest przetransportowanie szyszek do hali łuszczarskiej i umieszczenie ich w szafie łuszczarskiej sterowanej za pomocą komputera. W wyniku działania wyższej temperatury, odpowiedniej wilgotności i stopnia przepływu powietrza szyszki otwierają łuski. Szyszki sosnowe poddaje się dwuetapowemu procesowi suszenia. Po 24 godzinach moczy się je i znów wstawia do szafy na kolejne 16 godzin. Po tym czasie trafiają do bębna łuszczarskiego, gdzie następuje pozyskanie nasion, a puste szyszki wędrują taśmociągiem do kotłowni. Nasiona zaś przenoszone są do pneumatycznego odskrzydlacza, w którym pod wpływem powietrza odseparowuje się nasiona puste i uszkodzone od zdrowych. Na końcu umieszcza się je w szklanych butlach i przechowuje w jednej z chłodni w zależności od terminu wysiewu. W chłodni o temperaturze -10 stopni nasiona mogą przebywać nawet do 10 lat. Druga chłodnia ma pojemność 5 ton i panuje w niej temperatura +2 stopnie. Nasiona przechowuje się tu do 5 lat.

Zrównoważona gospodarka leśna prowadzona przez Lasy Państwowe zainicjowana została dopiero po odzyskaniu przez kraj niepodległości w roku 1918. Do tego czasu Puszcza Knyszyńska była grabieżczo eksploatowana przez zaborców rosyjskich i niemieckich. Ci drudzy pocięli Puszczę Knyszyńską siecią kolejek wąskotorowych, którą przewozili ścięte drzewa. Niemcy wybudowali tutaj liczne tartaki i zakłady przerobu drewna w celu rabunkowej działalności.

Szacuje się, że ogólna lesistość ziem polskich przed zaborami wynosiła ok. 37%, po odzyskaniu niepodległości było to ok. 23%. Pomimo dwóch wojen światowych, które również przyniosły ogromne straty nie tylko w lesie, ale i w całej infrastrukturze, co roku zwiększa się zalesienie kraju, które obecnie wynosi prawie 30%. Zrównoważona gospodarka leśna polega nie tylko na wycince drzew, ale też na zdrowej hodowli leśnej co prowadzi do corocznego zwiększania areału lasów. Wycina się jedynie 60% całej masy rocznego przyrostu. Wyselekcjonowane nasiona wysiewa się wyłącznie na terenie, z którego zostały zebrane.

Las rośnie powoli, hodowla lasu rozłożona jest na kilka pokoleń. Stara i nowa wyłuszczarnia, mimo iż dzieli je różnica kilkudziesięciu lat w funkcjonowaniu, nie zmieniły swego pierwotnego założenia. Zarówno w starej jak i w nowoczesnej pozyskuje się nasiona do wysiewu, aby co roku zwiększać lesistość kraju, co jest jednym z głównych celów Lasów Państwowych.