Przez pół wieku dociekał, dlaczego nasze miasta i wsie tak się nazywają

Skąd pochodzą nazwy Białystok, Bielsk, Boćki? Jak powstały nazwiska mieszkańców naszego regionu? Jaką gwarą mówią w Sokółce, a jaką w Hajnówce? Odpowiedzi na te pytania zna prof. Michał Kondratiuk, autorytet w dziedzinie nazw geograficznych i osobowych oraz gwar wschodniej Polski.

Z profesorem Kondratiukiem spotkać się nie jest łatwo. Pomimo skończonych już 80 lat, jest człowiekiem bardzo aktywnym. Życie prywatne i zawodowe dzieli między Białymstokiem a Warszawą. Jego postać idealnie pasuje do stereotypu pozytywnie zwariowanego naukowca, który całe swoje życie poświęcił nauce. W jego uniwersyteckim mieszkaniu w Białymstoku, dawno nie remontowanym, ale czystym i schludnym, wszędzie stoją książki. Ma ich setki, a znaczna część jest jego autorstwa. Przy czym każda publikacja ma swoje miejsce. Wystarczy spytać profesora o jakąś nazwę, nazwisko, czy gwarowe powiedzenie, a on natychmiast wyciąga odpowiednią książkę i po przewertowaniu kilku kartek znajduje opis zagadnienia. Często jednak, by odpowiedzieć na nurtujące nas pytania, nie potrzebuje pomocy naukowych. Gdy zagadnąłem o rodowód mojego nazwiska, bez zastanowienia odpowiedział, że Zdanowicz pochodzi od wschodniosłowiańskiego słowa "żdati", "żdan", czyli oczekiwać, oczekiwany.

- Prawdopodobnie określano tak długo oczekiwanego potomka, a z czasem przydomek ten stał się nazwiskiem - tłumaczy. - Najczęściej nazwisko to występuje w okolicach Tykocina, Moniek i Bielska Podlaskiego.

Nazwiska - oczywiście oprócz tych należących do rodów szlacheckich - powszechnie zaczęły występować dopiero w XVIII-XIX wieku, gdy władze chciały przeprowadzić ewidencję mieszkańców danego terenu.

- W wielu przypadkach tworzono je od wykonywanych zawodów, od nazw miejscowości, od imion i charakterystycznych cech osobowych ludzi np. długi - Długosz - mówi profesor. - Gdy urzędnicy nadawali nazwiska przedstawicielom społeczności żydowskiej, często były one żartobliwe lub wręcz obraźliwe np. Baran, Kozioł, Bzdak (od wschodniosłowiańskiego bździeć - pierdzieć). Ich właściciele z czasem, by pozbyć się tego "piętna", zmieniali przynajmniej końcówki. I tak powstawały nazwiska Baranowski, Barański, Kozłowski itp.

Prof. Michał Kondratiuk

Urodził się w Dubinach koło Hajnówki w 1934 roku. W 1958 ukończył rusycystykę na Uniwersytecie Warszawskim, a trzy lata później - filologię białoruską. W 1970 r, obronił pracę doktorską w Instytucie Słowianoznawstwa PAN w zakresie nauk humanistycznych, a w 1984 habilitował się w Instytucie Rusycystyki i Lingwistyki Stosowanej UW w zakresie jezykoznawstwa słowiańskiego i bałtyckiego. W 1992 r., po przejściu na pełny etat do filii UW w Białymstoku, otrzymał stanowisko profesora nadzwyczajnego Uniwersytetu w Białymstoku. W 1997 r. został profesorem belwederskim w wyniku starań Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W 2003 został profesorem zwyczajnym.
Jest autorem ponad 200 publikacji poświęconych nazwom miejscowości i gwarom białostocczyzny.Jako wybitny językoznawca wymieniany jest w encyklopediach: polskiej , białoruskiej, ukraińskiej i litewskiej.

Białystok to czysty strumień

Prof. Kondratiuk niemal od początku swojej kariery naukowej - czyli od ponad pół wieku - zajmuje się gwarami oraz pochodzeniem i historią nazw miejscowości, nazwisk, imion, przezwisk. Już od 1958 r. uczestniczył w badaniach terenowych, poświęconych zbieraniu materiałów do "Atlasu gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny". Zapisał gwary z ponad 50 wsi. - Na południu regionu w okolicy Milejczyc i Mielnika występują gwary ukraińskie lub przejściowe, to pozostałość po dawnym województwie brzeskim, które wchodziło klinem na te tereny - tłumaczy profesor. - W okolicach Bielska funkcjonują gwary przejściowe, które zawierają cechy języka ukraińskiego i białoruskiego. Bardziej na północ i w okolicach Puszczy Białowieskiej są one bardziej białoruskie.

Niedawno wydał kolejne publikacje pt. "Urzędowe i gwarowe nazwy miejscowości Białostocczyzny" (2011) i "Gwarowe nazwy miejscowości Białostocczyzny w układzie alfabetycznym" (2014). Wymienił w nich nie tylko nazwy miast, wsi, kolonii czy osad leśnych woj. podlaskiego od Kanału Augustowskiego a ż po Bug. Ujął w nich też nazwy gwarowe i lokalne poszczególnych miejscowości i miejsc (łąk, pól, uroczysk), które nie są umieszczone w oficjalnych spisach. Ustalenie pochodzenia tych nazw było pracą bardzo żmudną. Kondratiuk nie ograniczał się do banalnych stwierdzeń, że nazwa Białystok pochodzi od białego stoku, Boćki od bocianów, Sawiny Gród od grodu, a Bielsk Podlaski - od miejscowości znajdującej się pod lasem. Sięgał do źródeł tych nazw. W latach 1961-1969 prowadził rejestrację nawet nazw terenowych (nie tylko miejscowości, ale uroczysk, łąk, pól, lasów) na zlecenie ówczesnej Komisji Ustalania Nazw Miejscowości przy Urzędzie Rady Ministrów RP. Odwiedzał miejscowość po miejscowości i pytał najstarszych mieszkańców, jak dane miejsca niegdyś nazywano. Sprawdzał też zapisy historyczne. Większość nazw na tym terenie ma pochodzenie białoruskie, ukraińskie lub litewskie.
- Praca ta wymagała bardzo dobrej znajomości języków i gwar wschodniosłowiańskich- komentuje profesor. - W pewnym momencie okazało się, że niektórych nazw nie da się wyjaśnić na podstawie języka polskiego, rosyjskiego, białoruskiego, czy ukraińskiego. Stwierdziłem, że muszą one pochodzić z litewskiego lub szerzej z języków bałtyckich. Na potrzeby badań musiałem więc podszlifować swój litewski.

Dzięki żmudnej pracy profesor ustalił m.in., że nazwa Białystok pochodzi od czystego stoku to jest strumyka, potoku, który przepływał przez osadę, a dziś - choć nie tak czysty - zwany jest rzeką Białą. Podobnie nazwa Bielsk pochodzi od przepływającej tam Białki. Drugi człon nazwy - Podlaski - pojawił się dużo później, ale nie jako określenie bliskości lasu, tylko położenia w pobliżu granicy Królestwa Polskiego, zamieszkałego przez Lachów (Polaków). Nazwa wsi Boćki z kolei nie pochodzi od bocianów, ale od słowa bat'ko (z miękkim "t"), lub baćko, które oznacza ojciec. Natomiast Sawiny Gród (gm. Hajnówka) jak wiele nazw miejscowości ze słowem gród, wcale nie pochodzi od grodów...

- Na naszych terenach aż tylu grodów nie było - komentuje z uśmiechem językoznawca. - Ich nazwy pochodzą od wschodniosłowiańskiego słowa "hrud", czyli wzniesienie, teren wyżej położony.

Zupełnie inaczej tłumaczy nazwę podbiałostockich Dojlid: - Pochodzi od litewskiej nazwy osobowej "Dajlida" lub od litewskiego wyrazu "dailide" oznaczającego stolarz, cieśla - wyjaśnia Kondratiuk. - Po prostu mogła to być osada cieśli. Z litewskiego pochodzą też nazwy: Jaświły - od imienia Jaświłas - i Bierniki (kolo Sidry) - od litewskiego bernius, czyli parobek.

Wiele nazw miejscowości jest odzwierciedleniem narodowości dawniej w nich osiedlanych. Na przestrzeni wieków nazwy te były zmieniane lub wypaczane.

Jak podkreśla profesor, wiedza na temat gwar i nazw miejscowości pomaga określić pochodzenie i tożsamość ich mieszkańców. Nie należy zapominać, że nasz region jest bardzo różnorodny, a przez to niezwykły w skali kraju.

- Różnorodność tę trzeba kultywować i badać, a moja praca jest pewnym wkładem do pogłębienia wiedzy o różnorodności Białostocczyzny - mówi skromnie Kondratiuk.

Oferty pracy z Twojego regionu