W przeszłości szkoła była mało dostępnym luksusem

W czasach nowożytnych na edukację swoich dzieci mogła sobie pozwolić w zasadzie jedynie w miarę bogata szlachta. Na terenach obecnego powiatu grajewskiego możliwość taką dawało ufundowane w Szczuczynie w 1696 r. kolegium pijarów. Po jego likwidacji w 1807 r. w zajmowanym przez nie gmachu do 1836 r. funkcjonowały: najpierw szkoła podwydziałowa, a następnie wydziałowa. Jednak z chwilą ich likwidacji na terenie powiatu pozostała tylko elementarna sieć szkolnictwa i to głównie w postaci szkółek parafialnych.

Przed powstaniem styczniowym uczono po polsku, chociaż już od 1840 r. zalecano naukę języka rosyjskiego. Od końca lat 80. XIX w. rosyjski stał się już językiem obowiązującym w szkolnictwie, a władze rosyjskie widziały w oświacie jeden z elementów rusyfikacyjnych. Sieć istniejących szkół była oczywiście niewystarczająca do potrzeb, choć w drugiej połowie XIX w. funkcjonowało średnio na terenie powiatu ok. 15 szkół. Obiektywnie rzecz biorąc wskaźnik osób uczęszczających do szkół na terenie powiatu kształtował się dość korzystnie. W roku 1890 na terenie całej guberni pod względem wskaźnika solaryzacji wśród ośrodków miejskich przodował Szczuczyn (1 uczeń na 18 mieszkańców), zaś wśród gmin - Wąsosz (1 na 20). Strukturę placówek szkolnych na terenie powiatu - na podstawie przeprowadzonej w 1872 r. wizytacji szkół na terenie powiatu szczuczyńskiego - prezentuje tabela obok.
W trakcie tej wizytacji dużo uwagi poświęcano oczywiście nauce języka rosyjskiego. Szczególnie dobrze oceniano pod tym względem wszystkie trzy szkoły żydowskie. Generalnie jednak, mimo różnych opinii i ocen uczących w nich nauczycieli, szkoły z terenu powiatu musiały wyróżniać się na tle pozostałych, skoro w sprawozdaniu znalazł się następujący za-pis: "Bardzo troszczy się o nie naczelnik powiatu Anastasiewicz. Tylko w tym powiecie budynki szkolne są zadbane, dobrze zaopatrzone w drewno na opał, a nauczyciele otrzymują regularnie wynagrodzenie".

Natomiast w czterdzieści lat później (w roku szkolnym 1910/1911) w powiecie istniały już 22 szkoły, w tym: 3 szkoły miejskie, 16 gminnych, jedna rzemieślniczo-niedzielna i jedna szkoła kolejowa, która jako jedyna była szkołą 2-klasową. Sieć tę uzupełniały dodatkowo dwie początkowe szkoły prywatne.

Ograniczony dostęp do placówek szkolnych powodował, że wśród mieszkańców panował znaczny analfabetyzm, który w roku 1897 wynosił 69,5 proc. Na terenie powiatu brakowało również szkolnictwa średniego i to zarówno ogólnokształcącego, jak i zawodowego. Jedynie do roku 1881 działało w Szczuczynie pro-gimnazjum męskie, zaś w roku 1910/11 w Grajewie żeńskie progimnazjum żydowskie.

Nie ma się zatem co dziwić, że również przejęty po zaborze rosyjskim system oświatowy wyglądał nie najlepiej. Polityka władz rozbiorowych znajduje swoje odbicie w poziomie ów-czesnego analfabetyzmu polskiego społeczeństwa. Według spisu powszechnego z 1921 r. na terenie powiatu szczuczyńskiego pośród mieszkańców powyżej 10. roku życia odnotowano 35,35 proc. analfabetów oraz 3,64 proc. osób o niewiadomej umiejętności czytania. Z kolei spośród osób posiadających umiejętność czytania i pisania 36,96 proc. posiadało wykształcenie domowe, 44,70 proc. początkowe, 1,91 proc. średnie, 0,40 proc. zawodowe, 0,30 proc. wyższe oraz aż 15,74 proc. niewiadome. Walka z analfabetyzmem i podniesienie poziomu wykształcenia były jednym z głównych zadań realizowanych przez władze w okresie II RP. I osiągnięto znaczne postępy, ale nie udało się odrobić wszystkich zaniedbań i podczas kolejnego spisu w 1931 r. jeszcze 25,51 proc. mieszkańców powiatu było analfabetami, zaś 7,3 proc. półanalfabetami.

W początkach państwowości polskiej odczuwano również brak wykwalifikowanej kadry nauczycielskiej. Z czasem sytuacja w tym zakresie uległa poprawie, po pierwsze w wyniku dokształcania istniejącej kadry, a po drugie w związku z napływem nowych nauczycieli. Już w październiku 1927 r. inspektor szkolny w Szczuczynie przeprowadził selekcję wśród nauczycieli, w wyniku której okazało się, że posiada zaledwie 5 nauczycieli niekwalifikowanych. Jak wiele wysiłku i wyrzeczeń ze strony kadry pedagogicznej wymagało prowadzenie nauki w trudnych powojennych czasach (szczególnie braki w wyżywieniu i ubraniu) świadczy to, że aż czterech profesorów grajewskiego gimnazjum zmarło pomiędzy wiosną 1924 a wiosną 1926 r. Byli to profesorowie: Mieczysław Oryszczak, Władysław Orłowski, Wacław Kociełł i Jan Lorenc.

Sieć szkół na terenie powiatu szczuczyńskiego w okresie dwudziestolecia międzywojennego ulegała pewnym fluktuacjom, można jednak przyjąć założenie, że była w miarę stała. Podczas, gdy w roku szkolnym 1922/23 na terenie powiatu funkcjonowało 75 szkół, w których uczyło się 6257 dzieci i pracowało 126 nauczycieli, to w roku szkolnym 1937/38 tych szkół było również 75, ale uczęszczało już do nich w sumie 11306 dzieci i pracowało 175 nauczycieli. Generalnie w końcu 1938 r. powszechność nauczania osiągnęła 85 proc., zaś na jednego nauczyciela przypadało ok. 60 uczniów.

Niestety po zaledwie dwudziestu latach i tragicznych wydarzeniach II wojny światowej system oświaty po raz kolejny trzeba było tworzyć od podstaw.

Tomasz Dudziński jest dyrektorem Grajewskiej Izby Historycznej