Wernisaż wystawy „Kolory podróży. Malarstwo Aleksandra Szturmana (1869-1944)". Zaprasza Muzeum Obojga Narodów w Bielsku Podlaskim

Aleksander Szturman ur. 18 IV w Petersburgu (dotychczas błędnie podawano, iż w Warszawie), był synem Iwana Mitrofanowicza Szturmana urzędnika Głównego Urzędu Inżynieryjnego wyznania prawosławnego i Julii Augustówny wyznania luterańskiego.
W latach 70-tych XIX w. przeprowadził się wraz z rodzicami do Warszawy w związku z podjęciem przez ojca pracy w Warszawskiej Dystancji Inżynierskiej. W r. 1888 ukończył rosyjskie Pierwsze Gimnazjum Męskie w Warszawie (mieszczące się w Pałacu Staszica).

Edukację artystyczną rozpoczął w warszawskiej Klasie Rysunkowej (1888), kontynuując ją następnie w Szkole Rysunku Odeskiego Towarzystwa Miłośników Sztuk Pięknych (gdzie uzyskał brązowy medal w r. 1889). Szkołę ukończył w r. 1890. W r. 1890 wraz z Konstantym Wróblewskim z Szkoły Rysunku w Odessie oraz znajomym z warszawskiej Klasy Rysunkowej – Eligiuszem Niewiadomskim rozpoczął naukę w Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. W trakcie studiów (1890-1895) często chorował i żył w nędzy. W tym czasie ukształtowało się jego zainteresowanie pejzażem, zaczął także pasjonować się astronomią. Podczas wakacji w r. 1891 pracował fizycznie w centralnej Rosji.

Na studiach przyjaźnił się m.in. z Ferdynandem Ruszczycem, Konradem Krzyżanowski, Konstantym Bogajewskim, Dymitrem Kardowskim, Arkadijm A. Ryłowem. Przed 1894 r. był uczniem klasy rysunku z natury, w zreformowanej w r. 1894 Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu studiował tylko rok – uczęszczając do pracowni Archipa Kuindżiego. W październiku r. 1895 uzyskał tytuł artysty III klasy i powrócił do Warszawy. Aktywnie włączył się w nurt życia artystycznego wystawiając swoje prace na ekspozycjach: Towarzystwa Wspierania Artystów Plastyków w Warszawie (1896, 1897, 1899) oraz Stowarzyszenia Południowo-Rosyjskich Artystów Plastyków w Odessie (1895, 1897). Pokazany w r. 1897 w warszawskiej „Zachęcie” pejzaż Noc w górach wraz z pracami Olgi Boznańskiej, Aleksandra Gierymskiego i Józefa Pankiewicza został zauważony przez recenzentów („Tygodnik Ilustrowany” 1897 nr 14 i 15). W 1898 r. Aleksander Szturman wyjechał na rok do Monachium, gdzie studiował w pracowni Antona Ažbego. Z tego okresu nie zachowały się żadne prace. W r. 1898 Szturman powrócił na rok do Warszawy, a w r. 1900 przeprowadził się do Petersburga.

Wraz z kolegami z pracowni Archipa Kuindżiego – Konstantym Bogajewskim i Arkadijm Ryłowem brał udział w Wiosennych Wystawa w salach petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych (1900-1902). Zachowane z tego okresu prace wskazują, iż A. Szturman reprezentował wtedy nurt pejzażu nastroju, będąc pod wpływem filozofii i poezji symbolizmu (Letni wieczór, Wiosenny szkic). Jego malarstwo in pasto chwalone było przez krytyków za temperament i subtelność kolorytu, a potępiane za zbytnią brawurowość. W latach 1903-1906 A. Szturman wykładał kaligrafię i rysunek w prestiżowej petersburskiej Szkole Księcia Teniszewa.

W r. 1904 założył wraz z m. in. K. Bogajewskim, A. Ryłowem, D. Kardowskim, Новое общество художников (НОХ) w Petersburgu. Wybrany w lutym r. 1904 do Komitetu НОХ starał się przekonać jego członków do współpracy z Moskiewskim Towarzystwem Artystów Plastyków, zajmującego w owym czasie pozycję centrystowską w życiu artystycznym Moskwy. Wystawy НОХ w których aktywnie uczestniczył A. Szturman budziły sprzeczne odczucia krytyków, analiza twórczości Szturmana z lat 1904-1909 wskazuje na jego ewolucję – od malarstwa ciemnego i gęstego, in pasto, z symbolicznie uduchowionymi formami (Ulica w Rotenburgu, 1905) w stronę rozjaśniania kolorytu, krótszych i żywszych pociągnięć pędzla (Pałac dożów w Wenecji, 1909). Jego twórczość pozostawała w zgodzie z ewolucją malarstwa rosyjskiego w tamtym okresie, kiedy swój rozkwit przeżywał rodzimy rosyjski impresjonizm. W latach 1905-1911, A. Szturman podróżował co roku po Europie – głównie do Włoch, Belgii, Anglii, Holandii. Na piątej wystawie НОХ w r. 1908 pokazał pejzaże z Wenecji oraz Kościół Św. Jana, wystawa były szeroko komentowana w prasie, ukazał się wywiad z Szturmanem w czasopiśmie „Ogoniok” („Столичная почта” 19 II 1908, „Огонек” 1908, nr 8). W tym samym roku pokazał obraz Studium w warszawskiej Zachęcie. Jednocześnie A. Szturman uczestniczył we wspólnych wystawach НОХ, wystawiając swoje prace m. in. na Światowej Wystawie w Saint Louis (1904), Międzynarodowej Wystawie w Rzymie (1911), wystawach Współczesnej Sztuki Rosyjskiej w Twerze (1909-1912), Kazaniu (1909, 1914) oraz w Towarzystwie Moskiewskim (1909, 1912, 1915).

W r. 1909 A. Szturman wyjechał do Tweru, gdzie w latach 1909-1912 wykładał w Szkole Handlowej, zastępując Alisę Brusketti-Mitrochinę. Pochodzące z tego okresu impresjonistyczne obrazy Szturmana (motywy z Włoch, Turcji, Krymu) były wysoko cenione przez krytyków. W r. 1912 dyrektor Szkoły Sztuk Pięknych w Penzie – M. Pietrow, przyjaciel Szturmana z НОХ, zaprosił go do objęcia posady wykładowcy związku z wakatem nauczyciela przedmiotów artystycznych. Szturman wykładał malarstwo w Penzie w latach 1912-1922, poświęcając się bardziej pracy pedagogicznej niż własnej twórczości. W r. 1922 na zaproszenie Ferdynanda Ruszczyca przeniósł się do Wilna, gdzie objął stanowisko starszego asystenta (od 1923) w katedrze malarstwa pejzażowego Wydziału Sztuk Pięknych USB. Prowadził zajęcia z malarstwa (martwej natury i pejzażu) na pierwszym i drugim kursie przygotowawczym oraz w zastępstwie F. Ruszczyca pracownię malarstwa pejzażowego dla studentów trzeciego i czwartego kursu.

Szturman jako pedagog ceniony był przez swoich uczniów przede wszystkim za zaangażowanie i znajomość malarstwa europejskiego. Blisko współżył z studentami, prowadząc ich edukację artystyczną także po zajęciach na uczelni pomagał im też im finansowo (m.in. wysłał celem dalszego kształcenie za granicę swoją uczennicę Placydę Bukowską). Pisał wiersze, był miłośnikiem kalamburów. W latach 1923-1932 wznowił swoje wakacyjne podróże artystyczne przede wszystkim do Włoch, Holandii, Niemiec oraz po Polsce – m. in. Warszawa, Kazimierz, Zakopane. W r. 1924 uczestniczy w wystawie Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” w warszawskiej Zachęcie. W latach trzydziestych XX w. powstają prace pokazywane m. in. na wystawie regionalnej przy I Targach Północnych w Wilnie (1928), w warszawskim Instytucie Propagandy Sztuki (1933,1934) czy na wystawie Sztuki Polskiej w Paryżu (1937-38), Belgradzie (1937), Budapeszcie (1939). Twórczość A. Szturmana związana była w owym czasie z koloryzmem, ale pomimo tego, iż pozostawał on pod wpływem impresjonistów i postimpresjonistów, nie zaniedbywał nigdy formy. F. Ruszczyc nakreślił celnie postać Szturmana – To jest najcenniejsze w Szturmanie, to stałe wierne płonięcie dla sztuki i wierność pewnemu kierunkowi, a zarazem pełen delikatności stosunek do innych (F. Ruszczyc, Dziennik, cz. 2, W. 1996, s. 647).

Pozostawał pod wpływem twórczości Claude’a Moneta (cykle: Katedra w Sienie, Katedra w Orvieto) Vincenta van Gogh’a (Słoneczniki van Gogha, Kościół w Asyżu, Motyw z Turcji), Paula Cézanne’a, zauważalne są także analogie z malarstwem Konstantina Korowina. Malował głównie pejzaże i architekturę, rzadziej martwe natury, studia postaci są absolutnymi wyjątkami (znane są zaledwie 4 takie prace).

W r. 1933 A. Szturman został członkiem rady nadzorczej Spółdzielni Artystycznej w Wilnie, której podstawowym zadaniem miało być propagowanie sztuki w społeczeństwie oraz obrona interesów zawodowych młodych artystów. W r. 1934 już jako adiunkt na WSP USB (1934-1939) eksponował swoje prace na wystawie Wileńskiego Towarzystwa Artystów Plastyków w Wilnie (którego prezesem był Ludomir Sleńdziński). Faktycznym członkiem WTAP stał się już w r. 1934, choć dopiero od r. 1935 figuruje w wykazie składu WTAP. W r. 1939 został obok Jerzego Hoppena i Stefana Zarębskiego wyznaczony na likwidatora WTAP, w związku z brakiem aktywności Towarzystwa. W roku akademickim 1938/1939 prowadził na WSP USB Zakład Martwiej Natury. W latach czterdziestych brał udział tylko w jednej wystawie - Wileńskich Artystów Plastyków w Wilnie (1940), będąc jednocześnie członkiem jury. Cierpiał na depresję, która w okresie wojny jeszcze bardziej się pogłębiała. Zmarł w Wilnie dn. 12 II 1944 na atak serca podczas zabiegu elektrowstrząsami, które miały go uleczyć z melancholii. Pochowany został w prawosławnej części cmentarza na Antokolu.
Szturman nigdy nie założył rodziny, miał jedną siostrę mieszkając w Niemczech.

Zgodnie z jego wolą cała spuścizna artystyczna miała być przekazana do Muzeum Narodowego w Warszawie, lub gdyby to było niemożliwe do innego muzeum w Polsce. Spuścizną początkowo opiekowała się w Wilnie uczennica A. Szturman, Barbara Houwalt. W trakcie akcji repatriacyjnej - prawie cała dorobek artystyczny A. Szturmana został zawłaszczony przez opiekującego się transportem prac do Polski, ucznia Szturmana – Edwarda Nowickiego. Dopiero w wyniku interwencji Jana Borowskiego byłego wykładowcy WSP USB, Ministerstwo Kultury i Sztuki podjęło prawne kroki przeciw Edwardowi Nowickiemu i odzyskało w r. 1964 dorobek artystyczny A. Szturmana. Został on początkowo zabezpieczony w Muzeum Sztuki w Łodzi, a następnie w Muzeum Narodowym w Warszawie. Spuścizna artystyczna Szturmana oceniana jest na ok. 200 obrazów. Obecnie największa część kolekcji prac (ponad 100 obrazów) znajduje się w Muzeum Podlaskim w Białymstoku (jako depozyt MNW) oraz w MNW, w Muzeum Sztuki w Łodzi i w Państwowym Muzeum Rosyjskim w Petersburgu. Prace znajdują się także w zbiorach muzealnych w Moskwie, Wilnie, Wenecji. Zaledwie 8 obrazów Szturmana oraz jego sztalugi plenerowe znajdują się kolekcjach prywatnych.

W 1976 r. Muzeum Okręgowe w Białymstoku zorganizowało wystawę „Trzej pejzażyści – Bronisław Jamontt, Michał Rouba, Aleksander Szturman”. Obrazy Szturmana prezentowany były także na wystawach: „Polscy uczniowie na Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu XIX i początku XX w.” w Warszawie i Leningradzie (1989), „Wileńskie środowisko artystyczne 1919-1945” w Olsztynie (1989), „Kształcenie artystyczne w Wilnie i jego tradycje” w Toruniu i Wilnie (1996).