Wyzwolenie było jak zniewolenie

Powołanemu w styczniu 1945 r. na komendanta Grajewa majorowi sowieckiej armii Koryszewowi wyznaczono jasne zadanie - wspierać polskich komunistów w formowaniu zalążków władz terenowych podległych promoskiewskiemu rządowi lubelskiemu. Podobnie działo się na całym terytorium Rzeczpospolitej.

W ten sposób niedawni "wyzwoliciele" rękoma Polaków zaczęli zawłaszczać suwerenny naród, w istocie traktując Rzeczpospolitą jako kraj okupowany. Dzielnie ich w tym wspierali polscy komuniści. Posługując się ustrojową deklaracją z 22 lipca 1944 r. zwaną Manifestem PKWN, powołali powolne sobie wojewódzkie, powiatowe, gminne i miejskie rady narodowe i specjalnych przedstawicieli.

Natomiast w organizacji starostw powiatowych tworzonych siłami lokalnych działaczy na podstawie dekretu z 21 sierpnia 1944 r., wybitna rolę odegrali partyjni aktywiści z województwa. I tak do Grajewa zawitała grupa komunistów z Białegostoku z Antonim Roszko na czele, którego też 25 stycznia 1945 r. mianowano starostą grajewskim po powołaniu tej powiatowej instancji do życia. Roszko raźno wziął się do roboty i już wkrótce powstały urzędy szczebla powiatowego, takie jak: Powiatowy Urząd Ziemski, Inspektorat Szkolny oraz Urząd Skarbowy. Następnym jego krokiem była organizacja miejskich i gminnych rad narodowych oraz mianowanie burmistrzów i wójtów. W skład powiatu weszły trzy gminy miejskie: Grajewo, Rajgród i Szczuczyn oraz 10 gmin wiejskich: Bełda, Białaszewo, Bogusze (z siedzibą w Grajewie), Grabowo, Lachowo, Pruska, Radziłów, Ruda, Szczuczyn i Wąsosz. Ze względu jednak na zniszczenie niektórych miejscowości, siedziby zarządów gminnych mieściły się w innych wsiach niż wynikałoby to z ich nazwy. Obszar powiatu wynosił 1503 km kw. i zamieszkały był przez 61,1 tys. ludzi.

Kontynuując tworzenie struktur administracyjnych, 28 stycznia 1945 r. na zebraniu 105 przedstawicieli miasta Grajewa wybrano 12 osobową Miejską Radę Narodową oraz jej organ wykonawczy - Zarząd Miejski. Przewodniczącym Rady został Jan Niczyporowicz, a burmistrzem Grajewa Antoni Rudziński. W skład MRN weszli, oprócz stojącego na czele Zarządu burmistrza, m.in. ks. Bronisław Hajkowski, rolnik spółdzielca Kazimierz Peszkowski, tkacz Jan Białkowski, nauczyciel Józef Perkowski, robotnik Piotr Bukowski, rolnik Antoni Małaszuk, tkacz Józef Pieńczykowski, rolnik Józef Olszewski, rolnik Aleksander Borowski i stolarz Ignacy Łojewski. Do końca stycznia 1945 r. powstały gminne rady narodowe w Bełdzie, Szczuczynie i Wąsoszu oraz miejskie w Szczuczynie i Rajgrodzie. Na tych zebraniach wybrano również wójtów lub burmistrzów oraz delegatów do Powiatowej Rady Narodowej.

1 marca 1945 r. na zjeździe przedstawicieli poszczególnych gmin i miast oraz organizacji społecznych powołano do życia Powiatową Radę Narodową. Jej pierwszym przewodniczącym został były członek Komunistycznej Partii Polski z okresu międzywojennego ze wsi Przechody, "zasłużony" w okresie okupacji sowieckiej z lat 1939-1941 działacz, Władysław Machina. Wiceprzewodniczącym rady był dr Zygmunt Szejtelman, a liczyła ona wówczas 41 członków.

Jednocześnie tworzono zaplecze polityczno-ideologiczne, którego zasadniczym celem miało być wspieranie nowego, a obcego dla polskiego społeczeństwa systemu ustrojowego. 25 lutego 1945 r. w Grajewie osiem osób powołało do życia Tymczasowy Komitet Powiatowy Polskiej Partii Robotniczej. Na stanowisko I sekretarza PPR wybrany został... Władysław Machina.

Obok rozbudowy administracji i struktur partii politycznych, komuniści od samego początku tworzyli zręby aparatu bezpieczeństwa, który miał im zapewnić w przyszłości utrzymanie zdobytej dzięki sowietom władzy. Właśnie w Grajewie, jako mieście powiatowym, już w styczniu 1945 roku utworzono Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Pierwszym jego kierownikiem został Henryk Dubaniewicz, jego zastępcą zaś Zygmunt Mossakowski. Jak odnotowano, funkcjonariusze UB na tym terenie, w przeciwieństwie do innych powiatów nie borykali się z trudnościami aprowizacyjnymi, żywność bowiem przywożono im z byłych Prus Wschodnich, obfitujących w dostatek, tak użytecznych przedmiotów, jak płody rolne. Brakowało jedynie pracowników operacyjnych.

Grajewskie UB, będące z założenia aparatem represji sterowanym przez komunistyczne władze, miała wesprzeć nowopowołana Milicja Obywatelska. I tak, działający z rozkazu komendanta wojewódzkiego MO st. sierżant Aleksy Sidorczuk, już w styczniu 1945 roku utworzył w mieście komendę powiatową, lokując ją w budynku starostwa przy ul. Strażackiej. Jednocześnie ogłosił nabór chętnych do służby w szeregach MO. Po kilkudniowym oczekiwaniu, gdy do komendy zgłosiła się zaledwie jedna osoba, skuteczną rekrutację przeprowadzono dopiero w komunizujących środowiskach robotniczych. Łącznie pozyskano w ten sposób 22 osoby, które rozlokowano w tworzonych właśnie posterunkach MO w Szczuczynie, Rajgrodzie i Grajewie, którego dotychczasowa kadra liczyła zaledwie dwóch funkcjonariuszy.

Gdy tylko okrzepli przy władzy, komuniści polscy, wspierani przez propagandzistów sowieckich oraz radziecki aparat bezpieczeństwa, z całym impetem uderzyli w sympatyków prawowitych władz polskich w Londynie oraz narodowych organizacji niepodległościowych. Nasiliły się terror i aresztowania. Stosowano tortury, w czym największe upodobanie przejawiali urzędujący w Polsce funkcjonariusze NKWD, a także ich pilni uczniowie, polscy ubecy. Mordowano jawnie i potajemnie. Po wielu politycznych więźniach wszelki ślad zaginał.

Nie dziwi przeto, że komendant okręgu białostockiego AK ppłk Władysław Liniarski "Mścisław" doszedł do przekonania, iż sowiecka okupacja Polski stała się faktem. W związku z tym nie podporządkował się on odgórnemu rozkazowi o rozwiązaniu AK i w lutym 1945 r. zmienił nazwę podległej mu struktury na Obywatelską Armię Krajową. Głównym celem, jaki postawił przed organizacją, było prowadzenie dalszej walki o niepodległość kraju.

Tomasz Dudziński jest dyrektorem Grajewskiej Izby Historycznej