Zamek w Tykocinie. Z dziejów twierdzy

Budowlę wznieśli w połowie XV w. Litwini, którzy w owym czasie byli panami tych ziem. Zamek nosił cechy zamków średniowiecznych i był siedzibą rodu Gasztołdów [...]. Gasztołdowie przez wiele lat rywalizowali o wpływy na Litwie z innymi możnowładcami Wielkiego Księstwa - Radziwiłłami. Wojska tych ostatnich najechały Tykocin w 1519 r. i spaliły zamek. Konflikt między rodami wkrótce zażegnano, a ugodę przypieczętowano ślubem Stanisława Gasztołda z Barbarą Radziwiłłówną. Po bezpotomnej śmierci Stanisława, zamek i Tykocin prawem kaduka przeszły w ręce króla Zygmunta Starego, który przekazał je swemu synowi Zygmuntowi. Ten, oprócz majątku po Gasztołdzie, "odziedziczył" również miłość do Barbary Radziwiłłówny, z którą wkrótce wziął ślub. Jak przystało na niezwykłą historię, miłość Barbary i Zygmunta interesuje do dziś mistrzów pióra i kamery.

Zygmunt August gruntownie przebudował zamek. [...]. Prace objęły wzniesienie praktycznie nowej bryły budowli, którą, dla wzmocnienia obronności, otoczono dodatkowym murem z basztami, czyli systemem bastejowym. Zamek niezdobytym czyniło również jego położenie na wyspie pomiędzy odnogami i mokradłami Narwi. Wszystko to sprawiło, że król zdecydował się umieścić tu sprowadzoną z Wilna bibliotekę, arsenał Rzeczypospolitej oraz skarbiec. Po śmierci ostatniego Jagiellona w pobliskim Knyszynie, jego zwłoki spoczywały w kaplicy zamkowej. [...] Na początku XVII w. po raz kolejny przebudowano twierdzę. [...] Po tych zmianach stała się ona największą na ziemiach polskich. Była przynajmniej kilka razy większa od innych zamków bastionowych.

[...] W czasie wojny zwanej szwedzkim potopem, twierdza została podstępem zajęta przez Janusza Radziwiłła, który przekazał ją Szwedom. Zdrajca niedługo cieszył się ze swego osiągnięcia. Zmarł na zamku 31 grudnia 1655 r. [...]
Parokrotne próby odbicia zamku nie przyniosły rezultatów. Dopiero szturm z 27 stycznia 1657 r. przyniósł sukces. [...] Bitwa była bardzo krwawa. Większość obrońców zginęła w czasie szturmu i tuż po nim. W trakcie zdobywania zamku wysadzona została znaczna część jego murów. Nie wiadomo, czy Szwedzi celowo podpalili prochy, czy też eksplozja była dziełem przypadku. Pewne jest natomiast, że tykocińska twierdza nigdy nie wróciła do poprzedniej świetności. [...] W 1703 roku w czasie kolejnej wojny, zwanej północną, zamek został opanowany przez Szwedów. Stworzyli oni plan unowocześnienia twierdzy. Jednak nie został on zrealizowany. Zamiast tego w 1705 r. na zamku spotkali się car Rosji Piotr I i król Polski August II. Sas przyznał tu swoim stronnikom Order Orła Białego, który do dziś jest najważniejszym cywilnym odznaczeniem Rzeczypospolitej.

Przez kolejne pół wieku warownia była siedzibą rodu Branickich. W 1734 r. odnotowano pożar jej murów. W kolejnych latach, nieremontowany zamek, stopniowo popadał w ruinę. Jan Klemens Branicki, przebudowując Tykocin, rozebrał warownię. Pozyskane w ten sposób cegły posłużyły do wznoszenia budynków w mieście. [...] Resztkę tego, co zostało z budowli, wykorzystali w czasie I wojny Niemcy budując pobliską drogę. Po II wojnie teren zamku był obiektem badań archeologów i historyków. W tym okresie zbudowano tzw. trwałe ruiny, by zaznaczyć miejsce, gdzie stała niegdyś najpotężniejsza warownia Rzeczypospolitej.

Fragment przewodnika Adama Rudawskiego "Spacerkiem po Tykocinie"