Piktel oznaczało osobę gniewną, a Fiłatiuk - niesprawiedliwą

Nasz Czytelniczka Lucyna Piktel z Ełku pisze: „Proszę Pana Profesora o wyjaśnienie etymologii nazwiska Piktel, dość powszechnego w okolicach Czarnej Białostockiej, Białymstoku, Suwałkach i województwie warmińsko-mazurskim.

Piktel

- Nazwisko zeslawizowane od litewskiego Piktelis, a to od nazwisk Piktis, Piktys, pochodzenia apelatywnego od litewskich wyrazów piktas w znaczeniu „zły, gniewny“ oraz pykteleti w sensie „trochę rozzłościć się, nadąć“ - tłumaczy językoznawca.

W naszym regionie nazwisko Piktel można spotkać m.in. w Białymstoku (28 mieszkańców), Czarnej Białostockiej (21 osób), Ełku (18), Suwałkach (8), Augustowie (5), Łapach (4), Olecku (4), Sejnach (4), Sokółce (3) - na podstaw. www.nazwiska-polskie.pl

FIŁATIUK

Kolejny nasz Czytelnik prosi o wyjaśnienie nazwiska Fiłatiuk.

- Nazwisko Fiłatiuk powstało od cerkiewnego imienia męskiego Fiłatij, odpowiednika greckiego Theophvlaktos - twierdzi prof. Kondratiuk. - Ma też formę: Fiłaciuk. Można także podstawę tego nazwiska łączyć z nazwą osobową Piłat (1415 r.), znaną z Nowego Testamentu, przenośnie „niesprawiedliwy sędzia; człowiek, który nie chce brać odpowiedzialności’. W Polsce jest poświadczona forma nazwiska Piłacik (1720 r.), Piłaciuk, gdzie sufiks -uk występuje w funkcji patronimicznej o znaczeniu „syn, potomek“. Istnieje tu możliwość zamiany kancelaryjnej początkowej głoski [f] na [p] i na odwrót [p] na [f].

W naszym regionie nazwisko Fiłatiuk jest bardzo rzadkie.

Wroceń

Karolina Mrozowska z wsi Wroceń prosi - za naszym pośrednicwem - językoznawcę o wyjaśnienie etymologii jej nazwiska i nazwy wsi. Nazwisko to prof. Kondratiuk omówił na łamach Magazynu z dnia 25 września, zaś dzisiaj - o nazwie wsi.

- Najstarsze zapisy nazwy tej osady, obecnie należącej do gminy Goniądz, pochodzą z wydanych przez Aleksandra Jabłonowskiego trzech tomów pracy pod nazwą „Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym“. Mamy tu zapis z 1537 r.: „przy jego Wroczeniu“; dalsze zapisy z różnych źródeł: 1555 r. - de Wroczenie; 1566 r. -Nobiles Wroceńsczy haeredes (dziedzice, spadkobiercy) in Wrocenie; 1580 r. - Wroczenie, parafia dolistowska; 1591 r., 1635 r., 1667 r. de Wroczenie; 1670 r., 1716 r. - de Wroczenie; 1795 r. - Wrocenie - wylicza językoznawca. - Jak widać z poświadczeń źródłowych nazwy wsi, należała ona do posiadłości prywatnych. Obok form nazwy wsi Wroceń jest też Wrocień.

Prof. Kondratiuk dodaje, że w poszukiwaniu etymologii nazwy wsi Wroceń, Wrocień pewną wskazówką jest lokalizacja osady. Wieś leży przy wyraźnym zakręcie, zakolu rzeki Biebrzy (Bobry), w pobliżu jej prawego dopływu - rzeki Ełku, gdzie woda kręci się, wiruje, wraca. Zapewne stąd nazwa wsi Wrocień, podobnie jak w nazwach osad Wiercień (w gm. Boćki) oraz wsi Wiercień Duży i Wiercień Mały (w gm. Siemiatycze), które leżą przy potokach. Nazwy tych wsi powstały od podstwy wiert- „wiercić, kręcić się“ + sufiksu -eń, jak w wyrazach uczeń, przekupień, świerzbień itp.

Szostakowo

Nasz Czytelnik Leon Pawłowski pisze do nas w mailu: „Poznałem kilka wersji legend dotyczących powstania wsi Szostakowo. Jak można rozszyfrować pochodzenie nazwy tej miejscowości?“

- Wieś Szostakowo założył (na terenie dzisiejszego powiatu hajnowskiego) w latach 1566-1569 leśniczy i łowczy litewski, także starosta mielnicki (1566-1567) Hrehory Wołowicz - rozpoczyna prof. Kondratiuk. - W 1567 roku Sioło Szostakow w wołości leśnictwa bielskiego jest w wójtostwie Climunta Niedźwiedzia, ma 6 włók gruntu dobrego, z każdej włóki osadnej płacą jak w siele Morzu. Do wójta Climunta Niedźwiedia należały jeszcze sioło Jahodnik i Łoknica [dziś może Osówka nad rzeką Łoknicą, bo dzisiejsza Łoknica należała wówczas do Łoknickich - informują wydawcy Lustracji województwa podlaskiego z lat 1570 i 1576, prof. J. Topolski i J. Wiśniewski]. W latach 1661-1664 sioło Szostakowo jest w wójtostwie Jahodnik; w roku 1772, według Inwentarza starostwa i leśnictwa bielskiego z roku 1772, którego rękopis przechowywany jest w Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego w Wilnie, Szostakowo to „wieś robocza Klucza Ladzkiego, osiadła na 6 włókach, ma gospodarzy osiadłych 16, sołtysów 3 na puł włoki, karczma, browarek, horno 1“. W latach 1878 i 1886 Spisok ziemlewładienij Grodnienskoj gubiernii, wydany w Grodnie 1890 roku, podaje nazwę Szostakowo, Tak samo brzmi nazwa wsi również w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i inych krajów słowiańskich... tom XII, s. 23. Skorowidz miejscowości RP woj. białostockie informuje, że wieś Szostakowo w 1921 r. miała 27 domów i 114 mieszkańców, należała do gm. Łosinka, powiatu bielskiego.

Prof. Kondratiuk podaje, że pochodzenie nazwy wsi może być różnie objaśniane. Najbardziej prawdopodobna etymologia to nazwa dzierżawcza od nazwy osobowej Szostak, tą zaś można łączyć z polskim szostak, białoruskim szastak, szestak, ukraińskim i rosyjskim szostak jako „szóste z kolei urodzeń dziecko w rodzinie“, białoruskie szestak to „moneta o wartości sześciu miedzianych kopiejek“, polskie szost to „drąg“, a szostać oznacza po prostu „szastać“. Nazwiska Szostak historycznie należą do dawno powstałych, zarówno w języku polskim, jak i w językach ruskich.

- Pewne przypuszczenia w próbach objaśnienia nazwy wsi można też wiązać z faktem osadzenia wsi na sześciu włókach, które były wymieniane w kolejnych źródłach historycznych - uzupełnia językoznawca. - Tu możliwa jest nazwa „szostak“ jako miara liczby włók nadanych dla wsi, podobnie, jak określno dawniej na wsi: tretiak, szostucha jako „część włóki - trzecia, szósta“.

Juryzdyka

Natomiast Stanisław Andruszkiewicz pisze do nas w mailu: „Witam! Chciałbym się dowiedzieć o pochodzeniu nazwy wsi Juryzdyka w gm. Nowinka w pow. augustowskim“.

- Najwcześniesza informacja o osadzie Juryzdyka pochodzi z 1877 r. - twierdzi prof. Kondratiuk. - Następne informacje to rok 1882 - w „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego“ t. III, s. 638 oraz rok 1921 - „Skorowidz miejscowości RP“.

Językoznawca dodaje, że nazwa wsi pochodzi od apelatywu juryzdyka w znaczeniu „grunta nalężące do miasta, szlachcica, duchownego, oddane w wieczystą dzierżawę“.

Prof. Michał Kondratiuk jest autorem ponad 200 publikacji poświęconych nazwom miejscowości i gwarom Białostocczyzny.

Jako wybitny językoznawca wymieniany jest w encyklopediach polskiej, białoruskiej, ukraińskiej i litewskiej.

Prof. Kondratiuk urodził się w Dubinach koło Hajnówki w 1934 r. W 1958 ukończył rusycystykę na Uniwersytecie Warszawskim, a trzy lata później filologię białoruską. W 1970 r. obronił pracę doktorską w Instytucie Słowianoznawstwa PAN w zakresie nauk humanistycznych, a w 1984 r. habilitował się w Instytucie Rusycystyki i Lingwistyki Stosowanej UW w zakresie językoznawstwa słowiańskiego i bałtyckiego. W 1992 r., po przejściu na pełny etat do Filii UW w Białymstoku, otrzymał stanowisko profesora nadzwyczajnego Uniwersytetu w Białymstoku. W 1997 r. został profesorem belwederskim w wyniku starań Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W 2003 został profesorem zwyczajnym.