Sztetl z długą ulicą: Maciej Ambrosiewicz o suwalskich Żydach

Takiej książki nikt jeszcze nie napisał. Historia suwalskich Żydów, którzy do wybuchu II wojny światowej odgrywali w mieście bardzo dużą rolę, pozostawała opisywana była jedynie w pojedynczych publikacjach. „Sztetl z długą ulicą” wszystko zbiera w całość.

- To tylko zbiór esejów, a nie porządna monografia - zastrzega skromnie autor, Maciej Ambrosiewicz z Suwałk.

Z wykształcenia jest konserwatorem zabytków i muzealnikiem, ale ma też doktorat z nauk humanistycznych. Na co dzień kieruje Muzeum Wigier w Starym Folwarku, należącym do Wigierskiego Parku Narodowego.

Problematyką żydowską zajął się trochę przypadkowo. Na początku lat 90. ubiegłego wieku był suwalskim radnym. Przyszedł akurat do ratusza, gdy przyjechała tam delegacja amerykańskich Żydów. Ich przodkowie pochodzili z Suwałk. Okazało się, że nikt, poza Ambrosiewiczem, nie potrafi porozumieć się z przybyszami po angielsku.

Później nawiązał liczne kontakty z Żydami mieszkającymi głównie w USA i Izraelu. Na temat ich suwalskich przodków napisał kilka artykułów. Dzięki Stowarzyszeniu Inicjatyw Społeczno-Kulturalnych „Nad Czarną Hańczą” mógł to wszystko podsumować.

- Były okresy w historii Suwałk, gdy Żydzi stanowili jedną trzecią mieszkańców - mówi. - Wszystkie siedem browarów działających w mieście należało do nich. Byli właścicielami wielu innych zakładów, w tym np. produkującego bardzo dobre budziki. Do nich należała większość kamienic przy dzisiejszej ulicy Kościuszki.

W Suwałkach urodziło się też wiele znanych osób pochodzenia żydowskiego. Pierwsza z nich to Abraham Stern, traktowany w Izraelu jako jeden z założycieli tego państwa. W 1942 r. został zastrzelony przez Anglików. Uważano go bowiem za terrorystę.

W Suwałkach urodzili się też m.in. Samuel Moylewer, jeden z twórców ruchu syjonistycznego, Józef Chasyd, wybitny skrzypek i Dawid Lipszyc, naczelny rabin Nowego Jorku. Nad Czarną Hańczą przyszli na świat także Lazar Szackin oraz Henryk Podlaski. Obaj stali się znanymi komunistycznymi działaczami. Szackin uważany jest za twórcę sowieckiego Komsomołu. Z kolei Podlaski w 1944 r., został prokuratorem wojskowym. W okresie największych stalinowskich represji w naszym kraju otrzymał nominację na zastępcę naczelnego prokuratora wojskowego ds. szczególnych.

Niedługo po wybuchu II wojny kilkutysięczna wtedy społeczność żydowska w Suwałkach nagle zniknęła. Jedni zdążyli wyemigrować, innych zgładzili Niemcy.

- Wojnę przeżyło kilkuset suwalskich Żydów - mówi Maciej Ambrosiewicz. - W rodzinne strony wróciło kilkudziesięciu.

W swojej książce wszystko to opisuje w szczegółach.

Wydawca liczy, że publikacja spotka się z dużym zainteresowaniem nie tylko w Polsce. Dlatego każdą stronę podzielił na pół. Z lewej jest tekst po polsku, a z prawej - ten sam, po angielsku.