Skąd wziął się Tarasiuk i Tatarczuk, a skąd Szerel?

Nasz Czytelnik Zbigniew Szerel z Kurianki w gminie Lipsk zadzwonił do nas z prośbą o wyjaśnienie etymologii jego nazwiska. - Zawsze wszyscy robią w nim błędy, bo w urzędach zapisują jako Szeler, tak, jak nazywa się ten słynny kucharza, Kurt Szeler. A ja bym chciał dowiedzieć się, skąd wzięło się moje nazwisko Szerel.

Szerel

- Szerel to zeslawizowane - zbiałorusz-czone lub spolonizowane nazwisko litewskie: Szerelis, pochodzące od litewskiego Szeras, Szerys - wyjaśnia prof. Michał Kondratiuk. - Jest to nazwisko o charakterze przezwiskowym. Pochodzi od litewskich wyrazów pospolitych szerys, szeras w znaczeniu "świńska gruba sierść, stercząca, najeżona". Przenoście mówiło się tak o człowieku grubiańskim, nieokrzesanym gburze. Słowo szerelis oznacza "złościć się, najeżać się".

Jak dodaje językoznawca, nazwisko to w Polsce należy do nazwisk rzadkich. Tylko 102 osoby są jego nosicielami. Najwięcej spośród nich mieszka na terenie byłego województwa suwalskiego (45 mieszkańców), województwa wałbrzyskiego (25), województwa warszawskiego (10) i województwa wrocławskiego (8). Nazwisko spolonizowane tylko pod względem graficznym w postaci: Szerelis występuje w dawnym województwie olsztyńskim (5 nosicieli).

Tarasiuk

Z prośbą o wyjaśnienie nazwiska zadzwonił do nas również Maciej Tarasiuk z Białegostoku

- Bardzo ciekawią mnie korzenie tego nazwiska, a wiem tylko tyle, że poza naszym regionem jest ono popularne w Bieszczadach i na Ukrainie - mówi Maciej Tarasiuk.

Jak wyjaśnia prof. Kondratiuk, nazwisko Tarasiuk należy do nazwisk patronimicznych, utworzonych od formy podstawowej imienia Taras za pomocą przyrostka -uk, w znaczeniu "syn Tarasa". Imię Taras w tej formie funkcjonuje w języku białoruskim, rosyjskim i ukraińskim, a także polskim, chociaż w naszym kraju nie jest popularne. W języku łacińskim brzmi Tharasius, w języku starocerkiewnym - Tarasij, a pochodzi z języka greckiego (tam brzmi Tarasios - od wyrazu greckiego tarasso w znaczeniu "trwożyć, niepokoić" i "buntownik". Adaptacja imienia polegała na odrzuceniu elementu wygłosowego -ij i stwardnieniu spółgłoski ś (porównaj imię cerkiewne i rosyjskie Tarasij).

W naszym kraju nazwisko Tarasiuk występuje w Białymstoku i okolicy (nosi je 337 osób). W naszym regionie można je spotkać również m.in. w Hajnówce (39 osób), Bielsku Podlaskim (37 osób), Łapach (26), Ełku (22) i Siemiatyczach (20) - na podstawie www.nazwiska-polskie.pl.

Tatarczuk

Leszek Tatarczuk z wsi Hornowo w gminie Dziadkowice zwrócił się do językoznawcy z prośbą o wyjaśnienie zarówno nazwy jego miejscowości (pisaliśmy o tym w Magazynie "GW" 20 marca), jak nazwiska.

- Nazwisko Tatarczuk jest nazwiskiem pochodzenia etnicznego - twierdzi prof. Kondratiuk. - Pochodzi od takich wyrazów jak Tatar, Tatarka, Tataryn, Tatarzyn. Podstawą derywacyjną, czyli słowotwórczą mogą tu być formy: Tatarek, Tatarka, podobnie jak w nazwisku Tatarczak na obszarze gwar polskich, zaś na obszarach gwar wschodniosłowiańskich mamy w tym samym znaczeniu nazwiska z przyrostkiem -uk, to jest "potomek, syn" od nazwisk Tatarek, Tatarko itp.
Jak dodaje językoznawca, nazwisko Tatarczuk noszą w Polsce 662 osoby - najwięcej w byłym woj. białostockim (166 osób), woj. gdańskim (48), woj. warszawskim (46), woj. zielonogórskim ( 36), woj. wrocławskim (31), woj. elbląskim (27), woj. szczecińskim (23), woj. legnickim (20), a w pozostałych województwach jest poniżej dwudziestu nosicieli tego nazwiska.
Waraksa/ Weraksa

Z prośbą o wyjaśnienie nazwiska do "Współczesnej" dodzwonił się również nasz Czytelnik Jana Waraksa z Przerośli na Suwal-szczyźnie.

- Nazwiska Waraksa i Weraksa mają pochodzenie przezwiskowe, a utworzone są od wyrazów rosyjskich waraka, waraksa w znaczeniu "zły kopista, przepisywacz, pisarz"; "słaby, byle jaki robotnik, chałturzysta" - tłumaczy prof. Kondratiuk. - Rosyjskie słowo "waraksat'sia" oznacza "peckać się, wozić się".

Jak dodaje językoznawca, Waraksa to rosyjskie ludowe, świeckie imię własne, znane od XV wieku. W Polsce nazwisko Waraksa nosi około 660 osób. Najwięcej z nich mieszka właśnie w byłym woj. suwalskim (357 osób). Osoby o tym nazwisku zamieszukją też tereny byłego woj. gorzowskiego (35), woj. olsztyńskiego (32), woj. elbląskiego (29), woj. szczecińskiego (29).

- Po 25 nosicieli tego nazwiska mieszka w dawnych województwach białostockim i warszawskim - dodaje prof. Kondratiuk. - Wariant fonetyczny nazwiska: Weraksa obejmuje tylko 91 osób w całym kraju. Nazwisko Waraksa znane jest również na Białorusi.

Mońko/ Moniek/ Monia

Nasi Czytelnicy skierowali też do prof. Kondratiuka prośby o wyjaśnienie trzech podobnie brzmiących nazwisk: Mońko, Moniek i Monia.

- Nazwiska te można wywodzić od imion kanonicznych wschodniosłowiańskich Mojsiej, Manuił lub słowiańskich wyrazów pospolitych monia, munia - twierdzi językoznawca. - Odpowiednikiem białoruskiego imienia Majsiej, rosyjskiego i ukraińskiego Mojsiej jest imię polskie Mojżesz. Pochodzenie i znaczenie tego imienia nie są do końca objaśnione. Jedni uważają, że jego pierwotne znaczenie łączy się z hebrajskim mószeh "który został z wody wydobyty", inni łączą je z egipskim mesu "dziecko, syn". Według Biblii (Starego Testamentu), Mojżesz z pokolenia Lewi był prorokiem, który wyprowadził Żydów z niewoli egipskiej. Ustami Mojżesza Bóg objawił Dziesięć Przykazań na górze Synaj. Do XVIII w. imię Mojżesz było używanym zarówno przez Żydów, jak i chrześcijan, później zaś już nie było nadawane przez ludność chrześcijańską.

Jak dodaje profesor, imię cerkiewnosło-wiańskie Manuił, potocznie Manujło, Mańko, polskie Manuel, Emanuel pochodzi z hebrajskiego immanuel , czyli "Bóg z nami'. Na gruncie polskim pojawiło się dopiero w XIX wieku i dziś jest bardzo rzadkim. Wyrazy pospolite gwarowe monia i munia oznaczają "leniwy człowiek".

Matuk/ Motuk

Napisała do nas również nasza Czytelniczka Barbara Abrycka z prośbą o wyjaśnienie pochodzenia jej rodowego nazwiska - Motuk.

- Nazwiska Matuk i Motuk należy łączyć z imionami chrzestnymi Mateusz i Maciej, cerkiewnymi: Matfiej, Matwiej, litewskimi: Motiejus, Motukas, Matukas (potoczne Matuk) pochodzącymi od litewskiego imienia Matas - wyjaśnia prof. Kondratiuk. - Wymowa Motukas zamiast Matukas nastąpiła w wyniku przeniesienia akcentu na sylabę początkową.

Jak dodaje językoznawca, na terenie Polski jest tylko 70 nosicieli nazwiska Motuk, a aż 53 spośród nich mieszka w dawnym województwie suwalskim, gdzie do dziś występują gwary litewskie. Przyrostkiem nazwiskotwórczym jest -uk w funkcji patronimicznej, oznacza potomka osoby o nazwisku lub imieniu z podstawą Mat-. Można tu porównać litewskie imię chrzestne Matas oraz białoruskie nazwy osobowe Matuk, Matuka, Matuczyk itp.

Olszanka

Czesław Szypulewski z Olszanki w gm. Nowinka zaś napisał do nas list z prośbą o wyjaśnienie nazwy jego wsi.

- Historia założenia i rozwoju tej osady jest bardzo interesująca - twierdzi prof. Kondratiuk. - W źródłach badanych przez prof. Jerzego Wiśniewskiego nazwa Olszanka występuje kilkakrotnie: "łąki nad rzeką Olszanką i Łozki koło wsi Gatne"; "wieś Nowinka otrzymała zaścianek koło mostu Olszanka"; "Generał Józef Puzyna, dzierżawca klucza szczebelskiego, a w końcu administrator ekonomii, dostał od króla w dożywocie włóki nad rzeką Olszanką, na których założył sobie folwark Olszankę i obok osiedlił chłopów". W 1792 roku dzierżawa ta obejmowała 1 dym folwarczny i 12 dymów rolniczych. Bezżenny Józef Puzyna scedował te włóki w dożywocie Mariannie Teresie Gartenberg - Górosadzkiej, która wychodząc za mąż za szambelana krakowskiego, Baltazara Kujawskiego, ustąpiła ją swemu mężowi w 1796 r. W roku 1800 generał Puzyna zrzekł się wszelkich praw na rzecz Kujawskiego, który dobrze gospodarował, osadzał ludzi, wzniósł dwór, budynki i karczmy. Ten dwór w Olszance był jednym z najcenniejszych zabytków budownictwa drewnianego w powiecie augustowskim, ale niestety spłonął w 1962 r. Potomkowie Kujawskiego, pochodzący z mieszczan rajgrodzkich dzierżali Olszankę do początku XX wieku.

Jak dodje językoznawca, nazwa wsi Olszanka pochodzi od rzeki Olszanka, a ta zaś od olszy, olchy. Nazwa należy do grupy nazw topograficznych wyrażających właściwości naturalnych obiektów geograficznych.

Prof. Michał Kondratiuk jest autorem ponad 200 publikacji poświęconych nazwom miejscowości i gwarom Białostocczyzny.

Jako wybitny językoznawca wymieniany jest w encyklopediach polskiej, białoruskiej, ukraińskiej i litewskiej.

Prof. Kondratiuk urodził się w Dubinach koło Hajnówki w 1934 r. W 1958 ukończył rusycystykę na Uniwersytecie Warszawskim, a trzy lata później filologię białoruską. W 1970 r. obronił pracę doktorską w Instytucie Słowianoznawstwa PAN w zakresie nauk humanistycznych, a w 1984 r. habilitował się w Instytucie Rusycystyki i Lingwistyki Stosowanej UW w zakresie językoznawstwa słowiańskiego i bałtyckiego. W 1992 r., po przejściu na pełny etat do Filii UW w Białymstoku, otrzymał stanowisko profesora nadzwyczajnego Uniwersytetu w Białymstoku. W 1997 r. został profesorem belwederskim w wyniku starań Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W 2003 został profesorem zwyczajnym.

Baza firm z Twojego regionu