Synowie Izraela

Łomża należała do tych miast, w których przed wojną ludność żydowska stanowiła niemal połowę mieszkańców. Żydzi przez dziesiątki lat potrafili uczynić z Łomży swój dom. Symbolem tej wspólnoty była synagoga, na rogu ulic Senatorskiej i Giełczyńskiej. W życiu społecznym Żydzi potrafili stworzyć instytucje, dzięki którym Łomża była znanym ośrodkiem wśród ludności żydowskiej w całej Polsce.

W drugiej połowie XIX wieku wzniesiono pierwszy szpital. Jego założycielami byli dr Efraim Edelsztein i dr Londyński. W pierwszych latach szpital opiekował się przede wszystkim niezbyt zamożnymi, na koszt wspólnoty. W 1897 roku wzniesiono nowy, trzypiętrowy przy ul. Senatorskiej. Był on finansowany przez Wspólnotę Żydowską w Łomży, wspólnoty sąsiednich miast oraz Zarząd Miasta Łomży. Dobrą opinią, także wśród Polaków, cieszyły się oddziały położniczy, okulistyczny i chirurgiczny.

Działało wiele Towarzystw Wzajemnej Pożyczki "Gemulat Chasadim", które w 1831 roku połączyły się w jedno. Członkom towarzystwa udzielano pożyczek pod zastaw, który w przypadku niemożności spłaty pożyczki byłby licytowany na aukcji publicznej. Podobnymi instytucjami były: Towarzystwo Miłosierdzia "Machzikei Aniyim", które każdego miesiąca rozdzielało ponad 100 zł; Dom dla Starszych, założony w 1894 roku, Towarzystwo Pomocy Żołnierzom Żydowskim, towarzystwa rzemieślników różnych profesji, które swoim członkom oferowały wzajemną pomoc.

Żydzi nie zapominali o kulturze. W 1905 roku Łomżę odwiedziła grupa teatralna grająca w ich języku. To wydarzenie pobudziło młodzież żydowską do stworzenia teatru amatorskiego. Wielkim wydarzeniem była wizyta artystów sceny żydowskiej z Warszawy, w tym rodziny Kamińskich. Abraham Izaak Kamiński, dyrektor i reżyser, był założycielem teatru żydowskiego w Warszawie. Zmarł w Łomży i tu został pochowany. Jego żonę Ester Rachelę nazywano królową sceny żydowskiej w Warszawie.

Do najbardziej cenionych łomżyńskich rabinów należał Abraham Józef Cynowicz. W Łomży mieszkał 30 lat. Znał bardzo dobrze język polski, prawo polskie i procedury sądownicze. To sprawiało, że w sądach przyjmował przysięgę ze strony Żydów, a w Wojsku Polskim przysięgę od żołnierzy pochodzenia żydowskiego. Był także kolekcjonerem antyków, głównie rytualnych naczyń religijnych.

Spośród wielu wybitnych przedstawicieli ludności żydowskiej w Łomży na szczególną uwagę zasługuje też Jakow Tobiasz. Był on dyrektorem sierocińca mieszczącego się przy ulicy Senatorskiej i wybitnym wychowawcą młodzieży. Wśród społeczności żydowskiej nazywany był Korczakiem z Łomży. Udało mu się przeżyć II wojnę światową, natomiast jego żona i trzy córki zginęły i zostały pochowane w Łomży, brata zaś zamordowano w Giełczynie. W 1946 roku przyjechał do Łomży, by uwiecznić aparatem fotograficznym zniszczenia miasta.

Dużą wagę przywiązywała wspólnota żydowska do edukacji. W 1896 roku, z inicjatywy kaznodziei Elyakima Gatzila, powstał w Łomży klub młodzieży "Tiferet Bachurim", którego celem było zintegrowanie dzieci z rodzin robotniczych i rzemieślniczych. Najbardziej znaną szkołą było Gimnazjum Koedukacyjne dr. Goldlusta, które swoją siedzibę miało na rogu ulic Dwornej i Sadowej. W gimnazjum największy nacisk kładziono na wychowanie syjonistyczne, naukę Tory, historii Żydów oraz matematyki i języka polskiego.

Uczniów obowiązywał jednolity ubiór w kolorze biało-niebieskim i czapka z gwiazdą Dawida. Działała Talmud Tora, szkoła religijna, w której po 1918 roku nauczano przedmiotów ścisłych na poziomie szkoły podstawowej w języku polskim. Po jej ukończeniu naukę kontynuowano w Jeszybocie. Była to uczelnia kształcąca przyszłych rabinów. Jeszybot w Łomży założył w 1883 roku rabin Eliezer Szulowicz. Bardzo wysoki poziom tej uczelni sprawił, że uczyli się tu Żydzi z całej Polski. W 1924 roku Szulowicz wyjechał do Palestyny i w 1926 r. założył Jeszybot Łomża w mieście Petach-Tikva, istniejący do dziś.